Er valt nog geen punt achter te zetten

Hoe minder toekomst, hoe meer je je ermee bezighoudt. Hoe meer ook de herinneringen zich opdringen, de een na de ander, concentrisch als de kringen in een vijver nadat er een steen in is geworpen. In dit geval het loodzware bericht dat de romanschrijver en vooral thrillergigant Hennig Mankell (1948) in januari 2013 kreeg. Een vervelende nekpijn bleek een zeer ernstige vorm van longkanker, die mogelijk zelfs ongeneeslijk was. Een doodsvonnis vlak voor de pensioenjaren. Een kwestie van terug naar huis en het einde lijdzaam afwachten.

mankell drijfzandZes maanden later begint Mankell aan een verzameling columnachtige, essayistische levensbeschouwingen, een soort testament over de achterliggende periode, over zijn jeugd, zijn levenswandel tot dan aan toe en over de toekomst, ook van de mensheid op zich, uitmondend in het memoir Drijfzand.

Het voelt of de afgelopen periode een hele tijd heeft geduurd en tegelijk ook heel kort. Er valt nog geen punt achter te zetten. Er is geen dodelijke afloop, maar ik ben ook niet genezen verklaard. Ik zit er middenin. Een definitieve uitkomst is er niet. Maar dit is wat ik heb doorgemaakt en heb ervaren. Het verhaal mist een einde. Het gaat verder. Dat is waar dit boek over gaat. Over mijn leven. Hoe het geweest is en hoe het nu is.

Verwacht geen sombere geschiedenis. Weliswaar is de grond onder de persoon Mankell een tijdje weggeslagen, maar de schrijver neemt het heft in handen. Dat is (waarschijnlijk het enige) voorrecht van de schrijvende mens: door de zelfreflectie, door het vastleggen van de gebeurtenissen, valt er eenvoudiger met zwaarwegende gebeurtenissen om te gaan. Wat men in de huis-tuin-en-keukenpsychologie weleens met het gruwelijke ‘een plaatsje geven’ aanduidt.

Allereerst denkt de schrijver aan zijn jeugd, aan het moment waarop hij als negenjarige op een winterdag tot het besef komt dat hij een individu is, dat hij een eigen identiteit heeft. Op dat moment wordt het leven ontdaan van het kinderlijke, wordt het leven een ‘serieuze’ kwestie. Het zijn de jeugdherinneringen die het scherpst, het best zijn aangezet in dit boek. De vragen over leven en dood zijn rond die tijd vaak juist heel prominent aanwezig.

Mankell laat goed zien wat hij – in retroperspectief, dat wel – heeft gedaan met het besef en hoe hij zijn angsten heeft verborgen, heeft ingekapseld. Langzaam komt bij hem de activist weer boven. Ietwat te bruusk zou je kunnen zeggen. Welhaast ongecontroleerd. Enige redactie was in dit kader, zelfs bij een wereldbestsellerauteur, op zijn plaats geweest. Stuk na stuk is (deels) gewijd aan de erfenis waarmee we het nageslacht opzadelen: het onder de grond opgeslagen nucleaire afval. (Toegegeven, geen sinecure.) Waarbij we ons maar moeten afvragen, zoals Mankell terecht opmerkt, of er na de halveringstijd van enige honderdduizenden jaren, nog wel een nageslacht is, een wereld zoals we die de afgelopen pakweg tienduizend jaar hebben gekend.

Ooit zal van onze beschaving alles verdwenen zijn, op twee dingen na: het ruimtevaartschip Voyager op zijn eeuwigdurende rondreis door het heelal, en ons kernafval, ergens diep weggestopt in het graniet.

Drijfzand is daarentegen een collage van alles wat voor Mankell van waarde was en is, wat hopelijk toch de tand des tijds zal blijven doorstaan. Middenin het boek is een fotokatern opgenomen met de zeer uiteenlopende onderwerpen, c.q. artefacten die de schrijver bezighouden. Van een vijfentwintigduizend jaar oude trekpop uit Brno, de muurschilderingen in Zuid-Frankrijk, de Dodo, de executie van Partizanen in de Tweede wereldoorlog, de man die zich zo goed als anoniem inzette voor de afschaffing van de slavernij tot een foto van verminkten uit de Eerste Wereldoorlog. De laatste als een metafoor van hoe het leven verdergaat, in welke veranderde vorm dan ook.

Mankell verdient lof voor de poging die hij doet om de getuigenis van een creatief mens vast te leggen, in alle eerlijkheid, met alle positieve kanten, met alle gebreken. Een heel leven met angst, geluk, liefde en dood. ‘De waarheid over ons bestaan is altijd provisorisch van aard.’ Zo is het. We maken vaak verkeerde keuzes, maar niet kiezen, niet proberen om met zo min mogelijk compromissen te leven, dat is pas echt de grootste nederlaag die een mens kan leiden. Nu deze klus – dat is het schrijven van dit memoir, de bevrijding uit het drijfzand – achter de rug is, is de weg open voor een nieuwe roman. De hervonden levensvreugde die uit de teksten spreekt is de kracht van dit memoir. Een boek eerder over het leven, dan over de onvermijdelijke dood.

Guus Bauer

Henning Mankell – Drijfzand. Vertaald door Ceciel Verheij. De Geus, Breda. 370 blz. € 22,95.