Verbeelding verruimt de grenzen van de wereld

In de jaren 60 en 70 werd door de Arbeiderspers een zesdelige reeks memoires uitgebracht in de Privédomein-reeks. Het betrof de zes boeken die het leven van auteur Konstantin Paustovski beschreven ten tijde van zijn jeugd in Rusland, zijn tijd aan het Pruisische front tijdens de Eerste Wereldoorlog, zijn journalistieke en literaire loopbaan in Oekraïne en Moskou. De reeks werd – mede dankzij de vertaling van Wim Hartog – een groot succes in Nederland.

Twee van de zes boeken werden in februari van dit jaar bij uitgeverij Van Oorschot in de Russische bibliotheekreeks uitgebracht in één jasje: Verhaal van een leven I, een bundeling van Verre jaren en Onrustige jeugd. Paustovski neemt zijn lezer mee terug naar het begin van de twintigste eeuw in Rusland en Oekraïne, waarin de school- en vakantieavonturen van de kleine Konstantin – ‘Kostik’ – plaatshebben. Als zijn tante Nadja hem meeneemt naar een landgoed in de buurt van Smela en gastvrouw Liza voor hen in een park Poesjkin citeert is de jonge Paustovski zwaar onder de indruk:

Ik wist niet wat ‘cupido’ en ‘gratiën’ betekenden, maar door de zangerige klank van deze verzen, het hoge bladerdak van het park, de eeuwenoude linden en daarboven de hemel met de voorbijglijdende wolken leek alles wel een sprookje. Deze hele dag leeft in mijn herinnering als een stil en eenzaam lentefeest.

Al op jonge leeftijd kent Paustovski een hang naar de prikkeling van zijn verbeelding. Hij vindt haar terug in het toneel, in poëzie en in proza. Het betreft bekende en minder bekende al dan niet Russische auteurs. ‘De verbeelding heeft de grenzen van de wereld en de kennis verruimd en het leven dat wij poëzie noemen geschonken.’
Dankzij die fascinatie voor verbeelding kent zijn geheugen de weg naar vele details. Zijn beschrijving van mensen, kleuren, geuren en bijbehorende gevoelens zorgen ervoor dat vele verhalen het lezen waard zijn ook al gebeuren er, zeker in Verre jaren, niet altijd heel enerverende dingen. Sommige episodes zijn wellicht overbodig te noemen – om niet te spreken van de overvloed aan namen – maar ook díe vormen een onderdeel van het leven dat we leren kennen.

Boeiend blijven de beschrijvingen onder andere door de subtiele weergave van de maatschappelijke context. Paustovski nam al vroeg notie van het tsaristisch milieu en de druk die daarvan uitging: een schoolgenoot die de minister van de tsaar vermoordt wordt zelf ter dood veroordeeld, een docent van zijn gymnasium is monarchist en lid van de Raad van State, maar Kostiks vader is een liberaal.

Na Verre jaren breekt met Onrustige jeugd duidelijk een ander tijdperk aan. Paustovski gaat studeren in Moskou, leert zijn eerste echte liefde kennen en wordt zich bij vlagen bewust van de maatschappelijke gevolgen van De Eerste Wereldoorlog die zich langzaam ontrolt: ‘Rusland was op drift geraakt. Het was door de oorlog als door een aardschok van zijn grondvesten geslagen. […] Het hele bestaan lag overhoop.’ Paustovski vlucht in verschillende beroepen, maar heeft het als ziekenverzorger aan het front niet gemakkelijk en ook zijn eigen bestaan ‘ligt overhoop’:

In mij begon alles te trillen en terwijl ik naar het weeklagen van de hoorn luisterde, begreep ik plotseling heel de hulpeloosheid van het milieu waar ik toe behoorde, heel mijn uit zijn verband gerukte, onherbergzame en eenzame leven. […] Maar waarom voelde ik mij zo alleen? […] Misschien wel doordat wij het leven te lijf gingen vol boekenwijsheid, vage poëzie en hoogdravende gedachten, en het volk ons onverschillig voorbijliep.

Ondanks deze gedachte vormt de Russische literatuur voor Paustovski de pleister op de wond van de werkelijkheid. Zonder die werkelijkheid te vervormen fungeert het schrijven van zijn memoires als een verwerking van zijn leven. ‘Er speelt zich niets in de werkelijkheid af wat niet in het Russisch kan worden weergegeven […] het spel van het licht, het ruisen en de schaduw van de tuinen, de vaagheid van een droom…’ Steeds opnieuw weerklinkt zijn hang naar de verbeelding, die hij ook bij zijn lezer wenst op te roepen.

En de wereld scheen mij de bewaarplaats van een heleboel van zulke kleinoden als deze gouden wimpers der sterren. Ik voelde dat het leven veel bekoorlijkheden, ontmoetingen, liefde en droefenis, vreugdevolle en schokkende dingen voor mij inhield, en in deze verwachting lag het grote geluk van mijn jeugd besloten.

In veel passages zoals de bovenstaande zijn door Wim Hartog overigens nauwelijks drastisch veranderingen aangebracht in deze herziene vertaling. Van ‘De gemobiliseerden lagen met hutje en mutje op het dak van de wagons, hingen in kluwens aan de buffers en de treeplanken.’ maakt hij ‘lagen hutjemutje op het dak van de wagons en hingen’ Hier en daar is er gemoderniseerd, maar in de eerste vertaling had Hartog al bewezen dat hij Paustovski verstond.

Hartog stelt Paustovski dan ook in staat om aan te tonen ‘dat het leven vol bekoring is en dat ons bestaan als mens zin heeft.’ Het werk is troostrijk, romantisch zonder de werkelijkheid te ontkennen. Door de tijd te nemen voor iedere afzonderlijke herinnering in de vorm van alle losse verhalen, toont de auteur dat alle levenservaring even waardevol is. Hoewel Verhaal van een leven I een lijvig boek is, ontneemt je dat geenszins de behoefte om nóg meer te lezen over het leven van deze in twee opzichten fantastische auteur. Ik zie uit naar deel II en III. ‘Het is verduveld fijn te leven!’

Ivanka de Ruijter

Konstantin Paustovski – Verhaal van een leven I. Vertaald door Wim Hartog. Van Oorschot, Amsterdam, 640 blz. € 39,99.