Achter een onberispelijk uiterlijk

Over de Nederlandse vertaling van Old Filth van Jane Gardam is reeds het één en ander gezegd. De roman werd door het boekenpanel van DWDD verkozen tot boek van de maand en ontving vele lovende kritieken. We kenden Jane Gardam in Nederland niet, hadden geen verwachtingen, en zijn – mede daarom – blij verrast met deze vertaling van één van haar vele romans.

Je vraagt je af wat het onberispelijke – foutloze, volmaakte dus – zo intrigerend maakt. Dat heeft wellicht alles te maken met de schijn van die vlekkeloosheid, waarachter in dit geval veel meer schuil blijkt te gaan. Achter het jasje van een keurige Engelse bejaarde rechter die zeer recent weduwnaar is geworden, ontvouwt zich in deze roman een levensgeschiedenis vol tragische voorvallen.

Een moeder heeft het Raj-kind Eduard (Eddie) Feathers nooit gehad – zij stierf na de bevalling – en zijn vader keek niet naar hem om. Op jonge leeftijd wordt hij vanuit koloniaal Maleisië teruggestuurd naar zijn ‘thuis’ in Engeland, waar hem een pleeggezin en kostschool wachten. Hoewel hij het naar zijn zin heeft met zijn jeugdvriend, ontbreekt het hem zijn gehele jeugd aan een echt veilige haven en ook als adolescent komt de voorspoed Eddie niet aanwaaien: ‘Het was Eddies lot om altijd verlaten en vergeten te worden. Iedereen was weg nu. Buiten zijn bereik.’

Hoewel de oude rechter – met zijn later verkregen bijnaam Old Filth (Failed in Londen, try Hongkong) – het niet makkelijk heeft gehad en nu kampt met het verlies van zijn vrouw Betty, is er van zwaarmoedigheid nauwelijks sprake. Gardam kent haar personages humoristische karaktertrekken toe met een hint van ironie die het verhaal luchtigheid geven. Op de bonnefooi vertrekt de bejaarde Old Filth na de begrafenis van Betty vol zelfvertrouwen per automobiel naar het Noordelijke Engeland om zijn nichtjes te bezoeken, begaat hier en daar een verkeersblunder, maar heeft er zelf beslist geen erg in.

Hij had besloten dat hij van links naar rechts door Engeland zou rijden en ergens rond Birmingham een weg van het zuidwesten naar het noordoosten zou volgen. Niet moeilijk. Hij had de kaart visueel goed in zijn hoofd en hij stortte zich zonder enige huivering in het strijdgewoel van Spaghetti Junction.

Sommige geestige vindingen komen in de vertaling soms wat minder goed uit de verf – kameraad Albert Loss is plots verdwenen met Eddies horloge als Gardam schrijft: ‘Een delinquent. De hufter. Verdwenen, en met mijn horloge. En geen Loss. Geen verlies.’ Ik vermoed dat er op die manier nog het één en ander aan Britse (taal)grapjes verloren is gegaan, maar dat doet niets af aan de oorspronkelijke roman.

Wel jammer zijn de soms wat overbodige uitstapjes naar andere vertelperspectieven. Als de zoon van een nicht opeens middelpunt is van de vertelling en diens vrouw in de advocatuur blijkt te zitten wekt Gardam onterecht de indruk dat dat van belang is voor het verhaal. We hebben echter nog twee delen tegoed, dus misschien ben ik te snel, maar zo nu en dan waaiert Gardam hoe dan ook een tikkie te veel uit.

Dat geldt niet voor haar beschrijvingen van tijd en plaats: die zijn alsof je zelf uit de warmte van Maleisië wordt weggerukt of zelf bent ingesneeuwd in het Britse Dorset. Gardam beschrijft. Haar stijl is kordaat, haar zinnen kort: ze roepen een beeld op dat spreekt.

Hij bleef zitten. En zitten. Ze ruimden de tafel af. Ze joegen hem niet op. Hij bleef maar zitten. Ze legden een nieuw kleed op tafel. Ze zeiden geen woord. Op een zeker moment begon hij te huilen. Hij huilde achter zijn handen, op deze onbekende plek, ongeliefd, onwetend, verbijsterd, afgedaan.

Een onberispelijke man laat zien hoeveel gezichten (Eddie, Eduard, Teddy, Old Filth) één man zich in één leven kan aanmeten. Door het wisselende vertelperspectief blijkt ook dat zelfs die verschillende gezichten nog maar één kant van het verhaal vormen, dat er nog veel meer te zeggen valt over deze geschiedenis. Op naar (de vertaling van) The Man in the Wooden Hat.

Ivanka de Ruijter

Jane Gardam – Een onberispelijke man. Vertaald door Joost Poort. Cossee, Amsterdam, 320 blz. € 19,99.