De marges van de mensenwereld

Rafelen, de debuutroman van Sanne Huysmans, is een opmerkelijk en merkwaardig boek. Met de openingszin – ‘Het is hier stil’ – tuimelen we genadeloos achterover in de gedachtenwereld van Clara Badisco, een even eigenaardige als boeiende vrouw die net is verlaten door haar geliefde. In haar afgelegen huis op het Vlaamse platteland klampt ze zich vast aan de keukentafel, haar enige houvast in de golf van verdriet die haar overstelpt, en telt dag na dag de eerste maand af sinds Jakobs vertrek: de man met wie ze dacht geestelijk en lichamelijk versmolten te zijn. Alleen zijn is ze ontleerd. In de woeste, hoogst rationele woordenstroom die door haar hoofd galmt probeert ze de pijn die ze voelt te ontleden en hierdoor de verhouding tot zichzelf terug te vinden. Tot ze erachter komt dat de enige remedie voor dit zwarte gat de buitenwereld is, en dat ze hiervoor toch echt het huis uit zal moeten.

Dit blijkt een moeizame opgave. Zich verhouden tot een ander, iemand die niet de verloren geliefde is, lijkt voor Clara onmogelijk. Ze lijdt aan chronische zwaarmoedigheid en een magere eigenwaarde, is wantrouwig tegenover de taal en sociale omgangsvormen. ‘Ik was niet in staat om mee te doen aan dit gemaskerde bal waarbij woorden als vermomming dienen,’ denkt ze. ‘Mijn mensenvrees maakte me tot een toeschouwer.’ Van een afstand kijkt ze naar de wereld rondom haar en trekt haar eigen conclusies, zonder een weerwoord of een menselijke stem af te wachten. Haar schuwheid neigt naar misantropie; het is zowel fascinerend als aandoenlijk om een personage zo te zien worstelen met haar eigen ik. Ze is dan ook iemand die zich het prettigst voelt in de ‘marges van de mensenwereld.’ Maar tevens is ze op zoek naar liefde, naar betekenis. Ze is zowel nieuwsgierig als eigenwijs.

Hier ligt de weg naar buiten. Op initiatief van haar vriend Gé, student fysica aan de universiteit, gaat Clara op bezoek bij professor Herman Ides, die haar de opdracht geeft de fysica om te denken vanuit een menselijke perspectief. Een hoogst merkwaardige opdracht, die Clara in staat stelt om nóg meer tijd in haar hoofd door te brengen. Ze begint een voorzichtige vriendschap met de professor. Samen met Gé ontwikkelt zich dit tot een interessante driehoeksrelatie, met altijd de verloren geliefde op de achtergrond, als meetlat en maatspiegel. Terwijl Deel I, ‘Dingen,’ zich voornamelijk afspeelt in Clara’s hoofd, komt ze in Deel II, ‘Feiten,’ tot leven door op zoek te gaan naar een wetenschap die een rol vervult in de samenleving en die niet alleen maar de interessante maar ontoepasbare abstractie van een hoogopgeleide elite is. Clara buigt zich over de natuurkunde en de sterren, over entropie, chaos, en vrijheid, over wanorde en verval. Ze komt met interessante bespiegelingen. Zoals over het rafelige tapijt dat naast de badkuip op de grond ligt:

Rafelen is ontwarren, de knopen van het weven loshalen; rafelen is ook verwikkelen, de structuur van het weven weer in chaos storten. Rafelen betekent zowel eenvoudiger maken als compliceren. Ik doe dat vaak, rafelen. Tornen aan wat steek houdt, uitpluizen wat in de war is.

Clara noemt het ‘de paradox van de vrijheid’: ergens deel van willen zijn en toch je eigenheid behouden. Het blijft een worsteling waar ze niet helemaal uitkomt. ‘Het leven is niet gemaakt omwille van het gemak. Iedereen moet pogen het spiegelbeeld van zijn ouders stuk te slaan en zichzelf te vinden in de scherven.’ In Rafelen zijn de ouders afwezig – we krijgen alleen de scherven te zien –, maar het boek leest als een intieme Bildungsroman après la lettre.

Het opvallendste en tegelijkertijd merkwaardigste aan Huysmans’ roman is de taal. De af en toe wat jeugdig aandoende existentiële vervreemding van Clara wordt omgezet in een taal die zowel precies is als hoogdravend. Het is bijzonder goed geschreven – de zinnen zijn naadloos, bevatten enorme dieptes –, maar of dit aansluit bij ademende, voelende personages is twijfelachtig. Op de doodsimpele vraag van een buurman of ze een boterham wil, antwoordt Clara: ‘Nee, bedankt. Mijn circadiaan ritme is een beetje kribbig.’ Zo spreekt een mens toch niet? En toch: in het universum van Huysmans is dit geheel natuurlijk en is zelfs iemand zoals de zeer onwaarschijnlijke Clara overtuigend, hoe ongeloofwaardig ze ook spreekt. De volmaaktheid waarmee dit personage is wie ze is – een volhard intellectueel die het risico loopt alleen over te blijven in de talige werkelijkheid die ze voor zichzelf creëert – is te prijzen, want er zitten pareltjes tussen de vergezochte woordkeuze van Huysmans. Ze neemt de tijd haar ideeën nauwkeurig op papier te zetten en deze uiteen te rafelen met de precisie van een chemicus of een natuurkundige. ‘Geluk is dan misschien gelijklopen met de tijd die schrijdt,’ denkt Clara op een van de schaarse momenten dat ze gelukkig is. ‘Wanneer die te snel gaat, ervaar ik een onrust die zich uit als haast. Gaat de tijd te traag, dan wijst de verveling erop dat ik uit de maat tik.’ Meestal is ze een ‘wandelend anachronisme […], verloren gelopen tussen herinnering en utopie.’

Ondanks de ietwat vervreemdende taal – zou dit een techniek zijn om Clara’s existentiële toestand te onderstrepen? – kon ik me in Clara inleven en het boek niet wegleggen. Het is prettig om een auteur te lezen die de wetenschap omarmt en dit doet vanuit een overtuigend en spannend filosofisch oogpunt. Met de literatuurlijst achterin past de roman van Huysmans in een groeiende rij auteurs (zoals bijvoorbeeld Lieke Marsman en Bregje Hofstede) die wetenschappelijke essays verweven in hun romans.

Rafelen is een intellectueel pleidooi voor de medemenselijkheid van de wetenschap, de verbondenheid die ten grondslag ligt aan alles wat de mens bestudeert – want zelfs de meest vergezochte abstracties worden gestuwd door de menselijke impuls verbindingen te creëren en op die manier ons bestaan een beetje tastbaarder, ja, dragelijker, te maken en van opheldering te voorzien. En hier slaagt Huysmans bijzonder goed in – op haar eigen opmerkelijke, merkwaardige en geheel unieke manier.

Ilse Josepha Lazaroms

Sanne Huysmans – Rafelen. Antwerpen/Amsterdam, Houtekiet. 220 blz. € 21,99.