Een elektricteitskabel over de weg

‘Een dorp in tijden van oorlog,’ zo luidt de ondertitel van De vergelding, een boek waarin Jan Brokken de executie van zeven mannen in Rhoon tijdens het voorlaatste oorlogsjaar reconstrueert. De executie volgt op de elektrocutie van een jonge Duitse soldaat die in de nacht tegen een elektriciteitskabel aanliep. Was dat een noodlottig ongeval of het gevolg van sabotage door het verzet?

Het is een eenvoudige vraag die bijna vierhonderd bladzijden later niet een eenduidig antwoord oplevert. Brokken pluist, mede dankzij het werk van zijn researcher Bert G. Euser, alles uit. De schrijver bewaart een journalistieke afstand, ondanks dat hij zijn jeugd heeft doorgebracht in Rhoon waar zijn vader dominee was. Hij kent de meeste mensen dus over wie het in het boek gaat. Sterker nog, die betrokkenheid brengt De vergelding juist tot leven. Er zijn onderzoeken gedaan naar de executie, er zijn processen gevoerd, en die hebben geleid tot veroordelingen. De schuldvraag is echter nooit opgelost. Wie was verantwoordelijk voor die elektriciteitskabel over de weg? Een oud-dorpsbewoner weet wellicht het antwoord te vinden.

Een sociologische studie heeft Brokken gemaakt van zijn reconstructie. De ondertitel doet het boek enigszins te kort, want het verleden van het dorp, dat naast geloofsverschillen sociale ongelijkheden kent en waar de politieke verschillen uitvergroot worden tijdens de oorlog, kun je niet los zien van die fatale dag in 1944. De wond die de executie van zeven onschuldigen slaat in de gemeenschap, zorgt na de oorlog tot aan de dag van vandaag voor controverses. De kern van het boek gaat over een dag, maar Brokken beschrijft een eeuw.

‘Ik weet het niet. Ik beken dat liever maar direct, om aan te geven dat dit verhaal heen en weer slingert tussen feit en veronderstelling.’ Soms moet Brokken de werkelijkheid invullen, waarschijnlijkheden aandragen om het verhaal rond te krijgen. Sommige getuigen willen niet praten, anderen zijn overleden en hebben hun geheimen meegenomen in het graf. Het is desondanks knap dat hij van de personen in dit boek karakters weet te maken. Het meisje dat uitgaat met een jonge soldaat die voor haar ogen haar minnaar tegen de elektriciteitskabel ziet lopen. De verzetsman met teveel bravoure. De fabrieksdirecteur die opkomt voor zijn mannen en meteen naast de andere gevangen mag plaatsnemen. De kleine jongen die de executie moet bekijken. De vrouw die zich geeft aan de Duitsers omdat haar man bij het verzet in Engeland zit en haar en de kinderen laat verhongeren. Brokken oordeelt niet over de keuzes die gewone mensen rond Het Sluisje hebben gemaakt, dat kan de lezer zelf wel. Tientallen mensen worden opgevoerd en elk karakter is een schakel in het grotere geheel dat we voor het gemak maar geschiedenis noemen.

Zo kom je langzamerhand steeds meer te weten over die hechte gemeenschap die totaal uit elkaar valt door die executie. Je denkt, na al die jaren, dat het niemand meer lukt om iets origineels te schrijven over oorlog, dat alles al gezegd en geschreven is. Brokken bewijst het tegendeel met De vergelding.

Coen Peppelenbos

Jan Brokken – De vergelding. Atlas Contact, Amsterdam, 384 blz. € 19,95.