Recensie: Timur Vermes – Daar is hij weer
De Führer als mediafenomeen
Verreweg het grappigste boek dat ik in 2013 heb gelezen, ging gek genoeg over Adolf Hitler. Het heet Er ist wieder da en het verscheen in vertaling bij De Bezige Bij onder de titel Daar is hij weer. ‘Een slapstick, die uitsluitend gebaseerd is op het feit dat de Führer zijn vocabulaire loslaat op het hier en nu’ schreef recensent Marc Reichwein in Die Welt. Cornelia Fiedler meldde in de Süddeutsche Zeitung dat de literaire kwaliteit van de roman voor het enorme verkoopsucces ervan amper de oorzaak kon zijn. De negatieve kritieken waren in Duitsland niet van de lucht, maar dat kon niet voorkomen dat deze eersteling van auteur Timur Vermes al meer dan een jaar hoog in de hitlijsten van onze oosterburen prijkt, dat er zelfs van het luisterboek al bijna een half miljoen exemplaren zijn verkocht en dat er in 2014 een verfilming op zich laat wachten.
Het gegeven van deze roman is even eenvoudig als doeltreffend: Adolf Hitler ontwaakt in 2011 in Berlijn en zijn wederopstanding levert allerhande komische situaties op. Op het moment dat hij wakker wordt, draagt hij een uniform dat stinkt naar benzine. Er lijkt hem niets te mankeren, hoewel hij wel wat hoofdpijn heeft. Hij staat op en wandelt onwennig doch zelfverzekerd door de straten van de herbouwde stad waar voor hem op 30 april 1945 het licht uitging.
Hij valt van de ene verbazing in de andere. Vooral de reacties van voorbijgangers kan hij maar moeilijk plaatsen. Ze lijken geen idee te hebben wie er voor hen staat. Dan wordt hij opgevangen door een krantenverkoper in een kiosk die in hem onmiddellijk een groot stand-upcomedian herkent. Hij mag in de kiosk logeren en de krantenverkoper neemt contact op met een producer uit de televisiewereld. Dat is het begin van een onstuitbare bestorming van de Duitse bühne. Adolf heeft algauw een eigen televisieprogramma en een eigen website. Hij zet heel Duitsland op zijn kop. Zijn doel is duidelijk. Hij wil de touwtjes weer in handen nemen. Hij beseft dat hij weer terug is bij af. Dat iedereen om hem heen in hem geen politicus ziet maar een briljant acteur lijkt hem niet te deren.
Er zijn boeken die heel goed vertaald kunnen worden zonder dat er al te veel verloren gaat, maar bij deze roman verdient het toch de aanbeveling om hem in zijn oorspronkelijke taal te lezen. Hier is Adolf Hitler aan het woord en die spreekt Duits. Als Vermes ergens in geslaagd is, dan is het wel om de juiste toon te treffen van de oude Gröfaz.
>>Was gibt es am deutschen Soldatenrock auszusetzen?<<, fragte ich argwöhnisch und auch mit leichtem Ärger im Tonfall. Der Kunde lachte, vermutlich, um mich zu beschwichtigen. >>Der ist wirklich gut. Nein, ich meine, Sie machen das ja wohl beruflich, aber braucht man da eine Sondererlaubnis, wenn man die ständig in der Öffentlichkeit trägt?<< >>Das wäre ja noch schöner!<<, gab ich empört zurück.
In de vertaling klinkt dat zo:
‘Wat is er aan te merken op de Duitse soldatenrok?’ vroeg ik achterdochtig en ook met een lichte ergernis in mijn stem.
De klant lachte, vermoedelijk om me te sussen.
‘Hij is echt goed. Nee, ik bedoel, u doet het voor uw werk, maar hebt u er geen bijzondere vergunning nodig als u dat uniform voortdurend in de openbaarheid aanhebt?’
‘Nou nog mooier!’ diende ik hem verontwaardigd van repliek.
In de Duitse zinnen hoort de lezer het ijzingwekkende stemgeluid van de aanvoerder van het Derde Rijk doorklinken. Daar rolt de r zoals die rolde tijdens de hysterische toespraken van weleer. Daar verschijnen er belletjes speeksel op zijn lippen.
De hilarische momenten ontstaan telkens als gevolg van de discrepantie tussen Adolfs denkwereld en de werkelijkheid van 2011. Mannen die hun houthakkersshirts over hun vale spijkerbroeken dragen, roepen bij hem vraagtekens op. Een programma op televisie over een moeder en haar moeilijk opvoedbare dochter doen hem de haren te berge rijzen. En als hij ziet hoe vrouwen met plastic zakjes in de hand de even daarvoor gedeponeerde ontlasting van hun honden verzamelen, weet hij zeker dat er weer moet worden ingegrepen.
Dat de Führer van Vermes in de roman binnen no time uitgroeit tot een mediafenomeen toont op een overtuigende manier nog maar weer eens hoe sensatiebelust de oude en de nieuwe media functioneren. Het is helemaal niet erg meer om volledig inhoudsloos te zijn, kijk maar naar onze bekende landgenoten. Hoe groffer hoe beter is het devies geworden van menig succesvol humorist. En televisieprogramma’s moeten blijkbaar tot vervelens toe grensverleggend zijn. Om die reden is het boek niet alleen maar heel erg grappig. Het is tevens een ijzersterke satire op de manier waarop de dictatuur van de kijkcijfers leidt tot een cultivering van wansmaak.
Ronald Ohlsen
Timur Vermes – Daar is hij weer, De Bezige Bij Antwerpen. 400 blz. € 22,50.
Beste Ronald, Ik heb Daar is hij weer net uit en vond het een geniaal boek. Dank voor je mooie recensie! Ik wil er nog iets aan toevoegen. Het boek is volgens mij meer dan maatschappijkritiek en humoristisch.
Wat het boek voor mij tot een literair werk maakt, is dat je Hitler ook kunt zien als metafoor voor nationalistische gevoelens, vreemdelingenhaat en genocide. Op een gegeven moment zegt Hitler ergens in het boek: Ik realiseerde me dat het lot me een tweede kans gaf om mijn plannen uit te voeren. En ergens verderop merkt hij op dat het allemaal niet in één oorlog hoeft te lukken, maar dat er tijd genoeg is om zijn programma tot uitvoering te brengen.
Mensen blijven vatbaar voor ideologieën als die van het nationaal-socialisme en er zullen altijd weer politici zijn die uit dat vaatje tappen.