Overal vijanden

Het is geen wonder dat juist de Canadese schrijfster, dichter en literatuurprofessor Rosemary Sullivan (1947) een doorwrochte biografie heeft geschreven over een van de meest nomadische vrouwen – tegen wil en dank – van de twintigste eeuw: Svetlana Alliloejeva, beter bekend als Svetlana Stalinova (1926–2011). De dochter van Stalin verhaalt minutieus over het bewogen leven van deze door de geschiedenis getekende vrouw. Met een dergelijke vader ben je gedoemd om ‘ingezet’ te worden voor politieke doeleinden. Aan beide zijden van het IJzeren Gordijn ben je bruikbaar. Het individu moet wijken voor het grotere, gemeenschappelijke belang.

De dochter van Stalin-plano_21.03.2016.inddSullivan heeft jarenlang onderzoek gedaan, familieleden geïnterviewd na de val van De Muur en vrienden en belanghebbenden op drie verschillende continenten gesproken. Het levert een genuanceerd, sterk onderbouwd verslag op van een levenslange worsteling met vooroordelen, met haat en nijd en – van Svetlana zelf – een bijna destructieve behoefte aan geborgenheid, kameraadschappelijkheid in niet communistische betekenis van het woord en naar een totale, welhaast kinderlijk romantische liefde.

Sullivan heeft zich goed ingeleefd in haar onderwerp. Het boek getuigt van betrokkenheid, maar houdt de juiste journalistieke afstand. Sullivan heeft zelf ook iets van een nomade. Ze studeerde achtereenvolgens in Montreal, Connecticut en in Sussex. Doceerde daarna achtereenvolgens in Dijon, Bordeaux en Toronto. In 1978 nam ze een sabbatical om te gaan schrijven. Ze bezocht vanuit Londen de Sovjet-Unie en Tsjecho-Slowakije en sprak met veel dissidente schrijvers. Twee jaar later organiseerde ze een congres in Toronto waar meer dan zeventig schrijvers samenkwamen, onder meer Nadine Gordimer, Josef Škvorecký, Susan Sontag en Josef Brodsky. Het lag in de bedoeling om een internationaal platform te stichten voor de hulp aan vervolgde schrijvers.

Daaruit ontstond ook haar fascinatie voor de Zuid-Amerikaanse literatuur. Ze reisde naar Chili, Mexico, Cuba en Nicaragua en schreef daarover bevlogen artikelen. Tegelijkertijd publiceerde ze een dichtbundel en begon met het schrijven van de biografieën van sterke vrouwen in de kunst. Als zodanig kun je De dochter van Stalin ook kwalificeren. Svetlana werd zeer beschermd opgevoed, had natuurlijk wel privileges, maar niet zoveel als buitenstaanders, met name westerlingen, dachten dat de ‘prinses van het Kremlin’ had. Ze was tot in haar tienerjaren niet op de hoogte van de daden van haar afstandelijke vader. (Iets dat ze later met haar eigen dochter Olga kopieerde. Ze probeerde angstvallig haar dochter weg te houden van de vaak kwaadaardige sensatiepers.)

Eigenlijk wilde Svetlana literatuur studeren, ze wilde schrijver worden, maar niemand sprak de grote Sovjet-roerganger tegen. Ze studeerde dus geschiedenis. Alleen in het geheim trof ze zich met gelijkgestemden. Verderfelijke Bohemiens, vond haar vader. Maar wat is geheim in de Sovjet-Unie van de Grote Terreur. Iedereen werd in de gaten gehouden. Ook de familie van Stalin ontkwam niet aan zijn paranoïde, gewetenloze afrekeningen. Wilde hij voor zijn eigen wetten geen uitzondering maken, had hij werkelijk geen geweten, kon hij eenvoudigweg geen empathie, geen liefde voelen? Stalin was een mythe, een drogbeeld dat hij, zoals alle dictators, met graagte voedde. De persoonsverheerlijking wordt een idee, wordt groter dan de mens zelf.

De waarheid is dan moeilijk onder ogen te zien. Niet voor niets eindigen dictators decennia later vaak nog hoog op de lijsten wanneer er naar de populairste landgenoten wordt gevraagd. (In 2008 eindigde Stalin als derde. Een niet geringe prestatie voor een Georgiër met een zwaar accent in het Russisch. Neostalinisten beschuldigden de organisatie van fraude. De maarschalk had op de eerste plaats moeten komen. Een behoorlijke gotspe. Typisch Russisch, zou je haast zeggen. Het verheerlijken van een ancien regime. Het niet als waarheid aanvaarden van de geschiedenis, van welk nieuw inzicht, van welke waarheid dan ook.)

Sullivan geeft een duidelijk beeld van de achterkant van de geschiedenis, van de onmogelijkheid om een eigen leven te leiden, wanneer je vader een van de wreedste dictators was van de twintigste eeuw. Svetlana is overduidelijk een gevangene van haar vaders naam en daden, tot in de eeuwigheid. Er is haar hele leven aan haar getrokken. Ze moest en zou een mening hebben. Interviews werden verdraaid. Bijna zonder uitzondering werden er door de pers woorden in haar mond gelegd. Kennissen, minnaars en zelfs echtgenoten gebruikten haar voor hun eigen doelen. Een haast ondraaglijk leven dat met veel compassie is opgetekend door Sullivan. Svetlana was altijd op de loop, na eenmaal via India, Italië en Zwitserland naar de Verenigde Staten te zijn gevlucht – een ongekend spannende soap overigens – verhuisde ze om de haverklap. Ze kocht en verkocht huizen, huurde appartementen. Was constant bang ontvoerd te worden door de Russische geheime dienst. (Intussen liep ze ongewild aan de leiband van de CIA.)

Ze was een intelligente vrouw, een literair getalenteerde schrijfster, maar haar boeken gingen voornamelijk over de toonbank vanwege haar achtergrond. Geldgieren kwamen vanaf dag één in de VS op haar af. Haar voor die tijd exorbitante voorschot van anderhalf miljoen dollar werd beheerd door een advocatenkantoor. Ze gaf niet veel om geld, schonk een hoop weg en raakte van lieverlee betrokken bij het sektarische genootschap van de weduwe van de beroemde architect Frank Loyd Wright. Het paradijs bleek aan beide zijden van het IJzeren Gordijn niet echt te vinden. De valkuil van de vluchteling die denkt dat het elders beter is, dat er eindelijk rust is te vinden. Het zorgt, zeker in het geval van Svetlana, voor roekeloze beslissingen.

Tot aan de dood verbonden met de reputatie van je vader. Svetlana blijkt uit de gedetailleerde beschrijving van Sullivan een verbazingwekkend veerkrachtige vrouw, die niet in geweld geloofde, die een enorme betrokkenheid toonde met het leven, die vanuit een zeker optimisme handelde. De band met haar (westerse) dochter Olga is daarbij van groot belang geweest. Reeds als kind was Olga eerder de vriendin, de vertrouwelinge van haar moeder dan een kind. Eigenlijk vervulde ze vaak de rol van ouder, van ‘opvoeder’.

De houding van Svetlana ten opzichte van Stalin was tegenstrijdig. Ze veroordeelde uiteindelijk ondubbelzinnig zijn misdaden – middels de vlucht uit de Sovjet-Unie, haar protest tegen de arrestatie van schrijvers in het Brezjnevtijdperk, haar artikelen, haar boeken en haar interviews (mits niet verkeerd geciteerd). Nog in de Sovjet-Unie levende familieleden bagatelliseerden vaak de rol van oom Josef, gaven Beria in elk geval een gedeelte van de schuld. De angst was diep geworteld. Svetlana herinnerde Stalin ook als de minzame man van haar jeugd. Een echte verklaring voor zijn wrede beleid had ze niet.

Ik geloof niet dat hij ooit geplaagd is door zijn geweten. Maar hij was ook niet gelukkig, nadat hij zijn meest ultieme verlangens vervuld had zien worden door velen te doden, het leven van anderen te verwoesten en slechts door enkelen bewonderd te worden.

Sullivan geeft als verklaring dat Stalin zijn familie ook niet heeft ontzien om zo een effectieve dekmantel te creëren. Hij kon ontkennen dat hij de zuiveringen leidde. Hij kon zeggen dat hij van niets wist, dat zelfs zijn familie niet veilig was. Kan een mens werkelijk zo doortrapt, zo nietsontziend zijn? Waarschijnlijk wel. Het is de truc van de pseudolegaliteit waar dictaturen patent op hebben.

Het is wreed om kinderen de daden van hun ouders aan te rekenen, maar dat is nu eenmaal een van de minder fraaie menselijke kanten. Svetlana is bijna zonder uitzondering benaderd als een circusnummer, als de knappe dochter van het monster, maar heeft wonderwel stand weten te houden. Zonder vallen en opstaan ging dat natuurlijk niet. Een leven vol immense persoonlijke pijn (denk maar eens aan de zelfmoord van haar moeder, aan al de ooms, tantes, neven en nichten die werden verbannen naar de Goelag of terechtgesteld werden als vijanden van het volk. Aan haar broer die omkwam in een Duits KZ omdat Stalin hem niet wilde ruilen tegen een gevangen Duitse generaal. Maar ook aan de vele geliefden bij wie ze het niet kon vinden. Ze zag in het huwelijk haar ietwat naïeve redding, maar kwam keer op keer bedrogen uit.) Een leven vol paradoxen en ongekende frustratie. Het is verbazingwekkend dat ze toch nog 85 jaar is geworden. De dochter van Stalin geeft een goed beeld van een door de geschiedenis getormenteerd mens, die tegen de klippen op is blijven vechten. Een kwestie van overleven, aan het echte leven is ze eigenlijk nooit toegekomen. Ze had de kracht om haar wrede lot te accepteren. Dat is eerder een teken van rebellie dan van onderwerping.

Ja, ze is kortstondig teruggegaan naar de USSR. Dat is gekenschetst als wispelturigheid en uiteraard door de Russen maximaal propagandamatig uitgebuit. Maar het betrof hier slechts een vurige wens om haar twee Russische kinderen te zien. In het westen kon ze, op een paar uitzonderingen na, geen echte vriendschappen sluiten. Naar Russisch idee: grenzeloos, gepassioneerd, allesverterend. Geen wonder dat ze kortstondig in de klauwen van het sektarisme van de Loyd-aanhangers kwam. Ze was van huis uit gewend aan een totalitair systeem. Een wrede echo uit het verleden.

Dit non-fictieboek stelt de geschiedenis in een persoonlijk daglicht. De Sovjetwerkelijkheid en de werkelijkheid van de westerse wereld ten tijde van de Koude Oorlog. Het doorbreekt het bekende dualisme: weten en tegelijkertijd weigeren om te weten. Propaganda is natuurlijk van alle tijden, maar pas decennia later valt de ware aard van de boodschap te doorgronden, enigszins dan. Svetlana dient bewonderd te worden omdat ze het Kremlin heeft weerstaan. Een prestatie, als men alle lastercampagnes bij elkaar optelt. Ze blijkt uit de uitvoerig opgenomen correspondentie een begaafd analyticus, een visionair. Haar mening over Vladimir Poetin maakte ze al gelijk bij zijn eerste aanstelling duidelijk. ‘Rusland is hard bezig af te glijden naar het verleden met die voormalige KGB-spion aan het roer.’

Guus Bauer

Rosemary Sullivan – De dochter van Stalin. Vertaald door Ton Heuvelmans. De Geus, Breda. 568 blz. € 29,95.