Fragmenten van Pessoa

De in Nederland wonende Portugese fotografe en grafisch vormgeefster Ana Carvalho (Porto, 1952) liet zich inspireren door fragmenten uit Het boek der rusteloosheid van Fernando Pessoa, het onvoltooide prozawerk in dagboekvorm van de grote dichter, en stelde een fotoboek samen. Een aantal voorproefjes verschenen al in Zuca magazine, een Nederlandstalig tijdschrift voor Portugeestalige literatuur. Naar eigen zeggen ging Carvalho op zoek naar een soort dialoog tussen beeld en taal en zijn de foto’s niet louter bedoeld als illustraties.

Het resultaat van haar zoektocht is fragmentarisch te noemen. Dat geldt zowel voor de korte citaten – haast tekstflarden – als voor de foto’s: Carvalho zoomt vaak in op al dan niet herkenbare details, zoals een stukje van een affiche. Ze brengt ook veel tekenen van verval in beeld: afbladderende verf, roest, gebroken plankjes – het lijkt wel wrakhout. Soms komt ze zo dicht bij haar onderwerp dat de in beeld gebrachte fragmenten niet meer herkenbaar zijn als deel van het geheel en haast abstracte kunst worden. Carvalho speelt duidelijk graag met fel contrasterende en verzadigde kleuren, lijnen en texturen. Wellicht heeft ze gretig gebruik gemaakt van de bewerkingsmogelijkheden die moderne beeldsoftware biedt.

De korte fragmenten zijn herkenbaar als vintage Pessoa, de dichter die met zijn glashelder verwoorde poëzie de best denkbare gids is voor wie koudwatervrees voelt ten aanzien van de dichtkunst. ‘Als het hart kon denken, stond het stil,’ is een mooi voorbeeld, net zoals ‘weerzin die alleen maar uitzicht biedt op nog meer weerzin’. Nu eens is de associatie tussen woord en beeld niet meteen duidelijk, dan weer zie je de link meteen. Zo gaat het fragment ‘een wellustige nachtmerrie’ vergezeld van een beeld van een bloemblaadje dat aan lippen doet denken, of prijkt naast ‘mijn ziel doet zeer’ een foto van een scherp metalen voorwerp tegen een bloedrode achtergrond.

Voor een eerste kennismaking met Pessoa zouden we toch nog steeds een bloemlezing van zijn gedichten aanraden, maar liefhebbers van mooie woorden en beelden doen met dit fotoboek geen slechte zaak.

Daan Pieters

Fernando Pessoa / Ana Carvalho – Het uurwerk van de ziel. Vertaald uit het Portugees door Harrie Lemmens. Met inleidingen van José Eduardo Agualusa en Abdelkader Benali. Koppernik, Amsterdam. 80 blz. € 22,50.