Het politieke is persoonlijk

‘Voor de wet waren alle burgers gelijk, maar het waren nu eenmaal niet allemaal burgers.’
Robert Musil – De man zonder eigenschappen

De Brits-Pakistaanse schrijfster Kamila Shamsie won recentelijk de Women’s Prize for Fiction voor haar roman Huis in brand. Deze roman is een eigentijdse variant op Sofokles’ tragedie Antigone waarin het idee dat het politieke persoonlijk is wel erg concreet wordt voor de personages.

‘En wie boven zijn eigen vaderland een vriend of/ zijn familie stelt, die is voor mij niets waard,’ zegt Kreon in het toneelstuk Antigone van Sofokles (in de vertaling van Gerard Koolschijn). Nadat Antigone’s broers Eteokles en Polyneikes elkaar in een tweegevecht hebben gedood, regeert Kreon als een dictator. De lijken van de broers mogen van Kreon niet worden begraven en hij verbiedt ook de gebruikelijke eerbewijzen aan Polyneikes. Zijn zuster Antigone weigert te gehoorzamen: ‘Een liefde die bij woorden blijft bevalt mij niet.’ Tegen het bevel van Kreon in bewijst ze haar geliefde broer Polyneikes de laatste eer. Vanwege deze ongehoorzaamheid veroordeelt Kreon haar ter dood.

De roman Huis in brand van Kamila Shamsie is een hedendaagse variant op dit klassieke toneelstuk van Sofokles. De thema’s van Sofokles (staat versus het individu, het geweten versus de wetten) zijn tijdloos en door de variatie op Sofokles’ stuk verbindt Shamsie op een knappe manier deze tijdloze kwesties met de actualiteit. Deze roman is een uitstekend literair werk én een belangrijk verhaal over een tragische culturele confrontatie waarin het politieke verregaande persoonlijke gevolgen heeft.

De roman is opgedeeld in vijf delen: Isma, Eamonn, Parvaiz, Aneeka en Karamat. Dit zijn de vijf belangrijkste personages van de roman. Isma is Brits-Pakistaans en de oudere zus van de tweeling Aneeka en Parvaiz. Karamat Lone is de kersverse minister van Binnenlandse Zaken en Eamonn is zijn zoon. In de openingscène wordt gelijk de toon gezet: mensen met een moslimachtergrond zijn verdacht. Isma vertrekt naar Amerika om daar te promoveren in de sociologie, maar ze wordt op het vliegveld urenlang verhoord omdat ze is wie ze is. Ze moet bewijzen dat ze een loyale Britse burger is en zelfs vragen beantwoorden over de Great British Bake Off. Wanneer ze in Amerika is, zegt ze tegen haar opstandige zusje Aneeka: ‘We verkeren niet in de positie dat de staat onze loyaliteit in twijfel mag trekken.’ Isma en de tweeling zijn extra verdacht omdat wijlen hun vader een jihadist was.

In Amerika ontmoet Isma Eamonn en ze vertelt hem het verhaal van haar vader, voor zover dat mogelijk is, want veel feiten zijn bij de familie onbekend. In het tweede deel van de roman heeft Eamonn een affaire met Aneeka. Zijn vader Karamat probeert te bewijzen dat hij gecommiteerd is aan de Britse maatschappij en haar waarden; loyaliteit en afwijking zijn niet te verenigen: andersheid is een afwijzing.

Tegen degenen die hun twijfels hebben wil ik het volgende zeggen: creëer geen status aparte voor jezelf door je anders te kleden, door je andere manier van denken, door je aan gedateerde gedragscodes vast te klampen, door een ideologie die je loyaliteit opeist. Want als je dat doet, zul je ook anders behandeld worden.

Aanpassen en conformeren en wie dat niet doet of wil, roept volgens Karamat zelf de problemen over zich af; als het je hier niet bevalt, dan rot je toch op. Parvaiz vertrekt, want Farooq belooft hem het paradijs: het kalifaat. De voornaamste reden voor zijn vertrek is dat Farooq hem informatie belooft over zijn vader.

Door de wisseling van perspectief ontstaat de nuance; zo worden de onderlinge relaties alsook de motieven van de personages helder en begrijpelijk. De explosieve inhoud wordt door Shamsie op een beheerste en geraffineerde manier verteld en dat is wellicht de belangrijkste verdienste van Huis in brand. De roman is goed gecomponeerd en geschreven; de stijl is strak, onopgesmukt en soms verfijnd ironisch. Zo vervalt de politieke betrokkenheid van de roman nooit in pamfletisme; het blijft een verhaal waarin de psychologie van de personages de overhand heeft die knap wordt gecombineerd met kwesties als rechtvaardigheid.

In Syrië komt Parvaiz er al snel achter dat hij een grote fout heeft gemaakt en hij wil terug naar Londen. Aneeka probeert hem terug te halen en daarom papt ze aan met Eamonn, maar het zal haar niet lukken, want Parvaiz wordt in Instanboel vermoord. Doordat de Britse regering Parvaiz heeft gebrandmerkt als terrorist en hem zijn Britse nationaliteit heeft ontnomen, weigert Karamat zijn lijk Engeland binnen te laten zodat de familie hem daar kan begraven. Parvaiz’ lijk moet maar naar Pakistan, beveelt Karamat. ‘Aanvaard de wet,’ zegt Isma tegen Aneeka, ‘ook als deze niet rechtvaardig is.’ Maar Aneeka, deze fijne 21ste eeuwse Antigone, strijdt juist voor rechtvaardigheid en vertrekt naar Pakistan om haar tweelingbroer de laatste eer te bewijzen. Daar eindigt Huis in brand net zo spectaculair als Sofokles’ Antigone.

Koen Schouwenburg

Kamila Shamsie – Huis in brand. Vertaald door Anne Jongeling. Signatuur. 252 blz. € 21,99.

Deze recensie stond eerder in het Friesch Dagblad van 14 juli 2018