Zeldzaam goed pleidooi voor empathie van debutante Lisa Halliday

Met Asymmetrie presenteert Lisa Halliday zichzelf als nieuwe literaire ster aan het firmament. Al in 2017, het jaar voor publicatie van haar debuut, ontving ze daarvoor de Whiting Award. Wie de ontvangst van het boek onderzoekt, struikelt over superlatieven als: geestig, knap, erudiet, meeslepend; en in het Engels klinken ze nog sappiger: striking, thrilling, scorchingly intelligent. Meerdere kaften zou je kunnen vullen met ronkende aanbevelingen. Maar veel belangrijker: wat valt er nu eigenlijk te beleven tússen het kaft?

Asymmetrie vertelt drie verhalen met drie titels: ‘Zotternij’, ‘Waanzin’, en ‘Ezra Blazers Desert Island Discs’. ‘Zotternij’ gaat over de relatie tussen de jonge redactrice van een uitgeverij, Alice, en de oude, gelauwerde schrijver Ezra Blazer. ‘Waanzin’ gaat over Amar, een Irakees-Amerikaanse econoom die het Verenigd Koninkrijk in wil reizen, maar wordt vastgehouden op het vliegveld. ‘…Discs’ tenslotte heeft de vorm van een weergave van een radio-interview met, opnieuw, Ezra Blazer.

In ‘Zotternij’ vormt een vraag het startschot van de affaire. Ezra Blazer aan Alice: ‘Durf je het aan?’. In het Engels is dat echter ‘Are you game?’, en die zin impliceert dat Ezra jager is, en Alice prooi: immers ‘game’ betekent ook groot wild. Alice ziet geen reden waarom niet- een rationeel en achteloos klinkende reactie. Enige tijd later belanden Alice en Ezra in bed, en ontstaat er een modus vivendi waarbij hij belt – op haar telefoon zichtbaar als ‘onbekend nummer’ – en zij door hem hernoemd wordt als ‘Mary-Alice’. De wereldberoemde schrijver ónbekend’ en de onbekende redactrice gezien en benoemd – de eerste asymmetrie is opgediend. De toevoeging van ‘Mary’ maakt Mary-Alice zowel maagd Maria als minnares. En net als Alice in de boeken van Lewis Carrol dwaalt ze voortdurend verbaasd rond, want wat is het bevreemdend allemaal, hoe de beroemde schrijver leeft. En toch wil ze bij hem zijn, want hij is wat zij zelf wil zijn; schrijver.

Zijn kwalen lijken evenredig toe te nemen met het afnemen van hun seksuele avonturen. Alice profiteert van de relatie, want zij lijkt straatarm en hij geeft haar geld en cadeaus. Maar schade is er ook. Gehuld in een dure jas, het door hem betaalde omhulsel, komt ze ten val en breekt een middenhandsbeentje. Behoorlijk invaliderend voor een schrijver, zonder gevaar is de relatie dus niet.

Nog maar nauwelijks bekomen van de slotscène van ‘Zotternij’ maken we kennis met Amar, die op Heathrow Airport wordt ondervraagd. Zijn bijzondere levensverhaal volgt. Hij is kind van Irakese ouders en werd geboren aan boord van een vliegtuig, wat hem een dubbele nationaliteit bezorgde; hij is zowel Irakees als Amerikaan. Zijn ouders wilden hun kinderen vrijheid en kansen bieden met een leven in Amerika. Amars broer Sami heeft alleen de Irakese nationaliteit en hecht daaraan; zodra het kan gaat hij terug, en bouwt een leven op in Koerdistan. Een leven vol onzekerheden in een instabiel, door conflicten verwoest land, zo blijkt uit het deel waarin over een familiereis wordt verteld. Amar wil via Engeland doorreizen naar Sami in Koerdistan, want zijn broer wordt vermist. Sami, de gewortelde Irakees, is verdwenen. Amar, in niemandsland in de lucht geboren, zit vast op de grond. Zoals we Alice in Wonderland horen meeresoneren in het eerste deel van het boek borrelt nu een beroemd citaat van Shakespeare op; ‘To be or not to be, that’s the question…’ En als je bent, wát ben je dan? Op Heathrow wordt Amar behandeld als een potentiële terrorist. Voor de lezer lijkt hij veel meer een personage dat in een Kafkaëske situatie is beland, ten onrechte vleuggellam gemaakt.

In het slotdeel zijn we terug bij Ezra Blazer, die wordt geïnterviewd voor de radio. Het interview ontrolt zich als ontluisterend; Blazer is een oude man die schaamteloos probeert de interviewster te verleiden, waarbij hij zelfs in stelling brengt dat Anna Karenina en Emma Bovary er helemaal niet mee zaten een affaire te beginnen, ondanks het feit dat ze getrouwd waren. Met het cliché van deze oude verhalen probeert hij de werkelijkheid te manipuleren; het lukt hem niet.

Drie verhalen. Dit was slechts een poging te vertellen waar ze over gaan. Ze gaan over nog veel meer; over abortus en kinderen, over nationaliteit en ergens thuishoren, over rijk en arm, over namen, over literatuur en geschiedenis, over roem, macht, overheersing, oorlog en recht. Het boek is op vele manieren te lezen en uit te leggen; vanuit de intertekstuele citaten uit romans en filosofisch werk, vanuit verwijzingen van het ene verhaal naar het andere, vanuit de betekenis van namen (een voorbeeld: ‘Sami’ betekent ‘verheven’ terwijl het Amar is die in de lucht geboren is), of vanuit de biografie van de schrijfster. Asymmetrie is zonder twijfel een rijk geschakeerd boek, dat elke lezer zal uitdagen en voor de vraag stellen waarom dit toch zo’n overtuigende roman is.

In ‘Zotternij’ erger je je immers aan het clichématige van het verhaal – jong meisje ontmoet oudere, gevierde schrijver. (Terugdenkend aan de populariteit van De Wetten van Connie Palmen, waarin de protagoniste levenswijsheid opdoet via een reeks mannen, zou je kunnen stellen dat er óók (of zelfs, of juist?) in de literatuur niets nieuws onder de zon is). Maar ondanks die aanvankelijke irritatie word je meegesleept het verhaal in – omdat het ontzaglijk goed geschreven is. Alice is eigenlijk een ‘flat charachter’; je krijgt betrekkelijk weinig mee van haar innerlijke overwegingen. Maar de dialogen en beschreven voorvallen maken dat je het boek nauwelijks weg kunt leggen en zonder nadenken, bijna net zo achteloos als Alice in de verhouding met Ezra stapt, stort je je in het verhaal- en valt dan veel dieper dan verwacht in het wondere land dat dit boek biedt.

De volgende episode, een bepaald niet ongecompliceerd verhaal, verovert je zonder probleem. Bonus is dat Amar, in tegenstelling tot Alice, helemaal geen ‘flat charachter’ is; je krijgt alles mee wat hij denkt en voelt. Het toetje – het radio-interview met Blazer- heeft het minst om het lijf. Dat deel zorgt er echter wel voor dat Asymmetrie geen bundel novellen is, maar één roman, waarin Amar zit gevangen (net als hij gevangen is op Heathrow Airport) tussen het openingsdeel en het slot. In ‘Zotternij’ vraagt Alice zich af, of zich ooit zou kunnen inleven in ‘de zielenroerselen van een moslimman’. Vervolgens lezen we over de zielenroerselen van een moslimman. En daarom komt Alice ook in het laatste deel niet terug, wellicht; zij beëindigde de relatie met Blazer, stapte uit zijn verhaal, werd zelf de schrijfster, en liet Blazer achter in zijn eigen universum met repeterende perioden van jacht.

Behalve gejuich roept het boek ook vragen op, en een enkele recensent durft het aan te benoemen dat hij of zij er wat minder mee uit de voeten kan, zoals Jann Ruyters in Trouw: ‘Meeslepend, maar niet helemaal vervullend’. Recensenten zoeken vaak naar duiding, de juiste uitleg van een publicatie. Maar in dit geval kunnen we beter Rutger Kopland citeren: ‘Wie wat vindt heeft slecht gezocht.’

Opvallend is dat het leger recensenten dat zich over deze literaire sensatie boog, bijna zonder uitzondering ingaat op de relatie van Lisa Halliday met Philip Roth. Is dat een goede ingang om het boek te duiden? De schrijfster zelf gaat praten over Roth niet persé uit de weg, maar is ook glashelder over haar bedoeling met Asymmetrie, in NRC zegt ze daarover: ‘Voor mij is de asymmetrie tussen wie we zelf denken te zijn en hoe andere mensen ons zien het meest fascinerend. Want die is nooit op te lossen. En dat is uiteindelijk wel wat Alice probeert, als ze gaat schrijven in een poging los te breken uit de klem dat je maar één persoon bent. Ze wil begrijpen hoe het is om iemand als Amar te zijn.’ Dus eigenlijk kijken we in het eerste deel als in een film naar Alice en Ezra, maar dan gaat Alice schrijven, en we zien wij zij is in de tweede episode via het personage Amar.

Lisa Halliday had een verhouding met Philip Roth; dat is een interessant verhaal, maar als je echt wilt begrijpen wat dit boek betekent is het totaal irrelevent. Lisa Halliday is de schrijver die het aandurft in een tijd waarin angst voor de moslimman overheerst, ín zijn huid te kruipen. Ze laat daarmee zien dat iedereen zó ontzettend veel meer is dan een verhalende constructie. ‘Een moslimman die vastgehouden wordt op een vliegveld is een terrorist’ is het verhaal dat we kennen en wellicht snel voor waar aannemen, net als ‘het sensationele boek van een jonge schrijfster die een verhouding had met een beroemde schrijver gaat vast over die schrijver’. Halliday vertelt over Amar; geen terrorist maar een vertwijfelde, gevoelige man die zijn broer wil zien. Halliday vertelt over Alice; geen muze van de schrijver maar de schrijver zelf. Halliday legt scherp de asymmetrie tussen de clichés en verhalen die wij kennen en zo vaak voor zoete koek slikken, en de eventuele werkelijkheid bloot. Behalve de asymmetrie in deze twee verhalen is een eindeloze lijst andere asymmetrieën te vinden in dit boek, waarvan vele gaan over hedendaagse maatschappelijke problemen; de asymmetrie tussen de machtigen en onmachtigen, tussen armen en rijken, tussen jagers en prooien, tussen vrouwen en mannen.

Het ‘niet helemaal vervullende daarvan’ is in feite juist de grote kracht van dit boek. Blijf zoeken, lijkt het boek te willen zeggen, vind niets. Vind niets van de ander – of dat nu de buurvrouw of een moslimman is – en stem niet in met een afgerond verhaaltje, maar blijf zoeken naar wat er achter de aan jou gepresenteerde werkelijkheid steekt. Halliday spoort aan de asymmetrie tussen mensen, maatschappijen en verhalen te begrijpen, en een poging te doen die ongelijkheid te overbruggen door je daadwerkelijk te verdiepen in een ander. Asymmetrie is daarmee een onthutsend actueel pleidooi voor empathie. Hoe vaak is een boek zowel meeslepend als erudiet en complex? Hoe vaak komt het voor dat een boek met een dergelijke levensgrote ambitie verschijnt? Niet zo vaak. Niet zo vaak verschijnen er zulke goede boeken als Asymmetrie van Lisa Halliday.

Agmar van Rijn

Lisa Halliday – Asymmetrie. Vertaald door Lisette Graswinckel. Atlas Contact, Amsterdam. 332 blz. € 22,99.