Hemelse mevrouw Frederike?

Op het voorplat van Hemelse mevrouw Frederike staat de schrijfster / kunstenares F.Harmsen van Beek afgebeeld met blond haar – ze lijkt daar een beetje op Annie van den Oever die een prachtige studie schreef over het groteske. Meestal heeft ze zwart haar (een pruik), zoals op de achterkant van haar eerste bundel Geachte Muizenpoot en achttien andere gedichten. Maaike Meijer wilde aanvankelijk een biografie van F.Harmsen van Beek maken waarin de kunstenaar centraal stond, met weglating van de mythes die rond haar leven ontstonden, maar tenslotte begreep ze dat het proces van mythevorming een nevenonderwerp moest zijn.

De paradox van een biografie: aandacht vragen voor het werk van een auteur met als middel het bevredigen van nieuwsgierigheid naar het persoonlijk leven van die auteur. Ik weet niet welk ander doel een biografie dient dan het bevredigen van nieuwsgierigheid, die ik ook heb. Toch hebben biografieën mij vaak verwijderd van de auteur. Het ergste was dat bij Achterberg het geval, die ik jaren niet meer heb kunnen lezen. Het is gelukkig goed gekomen: zijn gedichten zijn zo sterk. De enige die overeind bleef als mens was Henriette Roland Holst. Bij F.Harmsen van Beek bleef de poëzie, ook tijdens het lezen van de biografie, goed.

Maaike Meijer wilde dus het werk centraal stellen, maar ze was toch op zoek naar privé-gebeurtenissen en geeft die ook door. Het gaat soms om intieme bijzonderheden. Waarom moeten we die weten? Moet ik toegeven dat kennis van het leven van de mens achter de auteur kan helpen bij het begrijpen van het werk van die auteur? In een voetnoot haalt Maaike Meijer Vasalis aan, die zei dat schrijversbiografieën niet zinvol waren als ze gingen over de materiële en maatschappelijke omstandigheden van de schrijver. ‘Maar als je heel lang en heel persoonlijk met iemand om zou gaan, vond ze, als je iemands dromen zou kennen, zijn fantasieën, zijn manier van spreken, dan zou je iets kunnen kennen van zijn ‘structuur’, die ook de bron is van het werk. Een biografie die werk en leven op dát niveau verbindt leek haar interessant.’ Hoe iemand in elkaar zit, kan het werk verklaren? Kan dat werk niet verklaard worden zonder kennis van het karakter van de auteur?

De gedichten en het proza, de kunstwerken van F.Harmsen van Beek stellen een zeer particuliere wereld voor. Raadselrijmen, labyrinthische teksten: de schrijfster verstopt zich zelf, zoals beeldende kunstenaars hoog in kathedralen onzichtbare of moeilijk vindbare beelden maakten. Maar wat is het allemaal mooi!

Wat ik niet wist: hoe ongelukkig F.Harmsen van Beek was door het oordeel van haar moeder, die haar lelijk en dik vond, die haar broertje, de latere uitvreter Hein, wel mooi vond. Maaike Meijer heeft een treffend motto gekozen, een gedicht van Ida Gerhardt waarin een moeder tegen een kind zegt: ‘’t Was heel wat beter als jij nooit geboren was.’ Hoe ongelukkig ze was door het verdriet van haar vader. Wat ik ook niet wist: dat zij al heel jong mooie gedichten schreef en de ambitie had een groot schrijfster te worden. Wat ik wel wist: hoe zelf-destructief zij was, ook in de liefde, al heel jong. Ze gebruikte de liefde van mannen en als de liefde op was, werden ze weggedaan als lege dozen. Het begint met Jan Hooglandt en het eindigt pas als ze meer dan zeventig jaar oud is.

Er is ook een aaneenschakeling van mannen die haar bedriegen, haar geld verduisteren. F.Harmsen van Beek heeft geen weerwoord als het gebeurt. Pas later, tegen anderen, reageert ze furieus. Maaike Meijer gebruikt Freuds ‘identificatie met de tegenstander’ als mogelijk verklaringsmodel voor F.Harmsen van Beeks houding tegenover tegenvallende situaties of mannen. Zelf is ze onbetrouwbaar, zowel in de liefde (de geliefde verveelt haar na enige tijd) als zakelijk (bijvoorbeeld haar contact met Van Oorschot). Zelfs tegenover vriendinnen is ze vals. Het voorbeeld is haar verhouding met Charlotte Mutsaers. Mooi is hoe Maaike Meijer Charlotte in deze biografie rehabiliteert.

Wat hebben we er aan dat we weten dat Muizenpoot terug te voeren is op Peter Vos en dat we te lezen krijgen over Peters depressies en drankgebruik. En waarom moeten we weten wie al die andere minnaars zijn?

Vriend Koolhaas vertelde dat F.Harmsen van Beek eenzaam was en dat ze zorg ontbeerde als kind en dat ze later als volwassene zich beledigd voelde als mensen haar te weinig zorg gaven. Ze kon geen nee zeggen en duwde onaangename gebeurtenissen weg, terwijl ze achteraf woest om zich heen kon slaan.

Overigens waren er veel mensen die zorgden voor Frederike. Met ere worden onder andere genoemd Suzan en John Dohle, die tenslotte ook werden weggeduwd. Volgens Maaike Meijer werd de herinnering aan Jan Hooglandt geblokkeerd, omdat ze hem niet de maat kon nemen, wat ze bij bijvoorbeeld Campert wel kon.
Al met al is deze biografie een meedogenloos portret geworden, ondanks de liefde en bewondering voor F.Harmsen van Beek. De titel van de biografie verraadt het laatste: ‘Hemelse mevrouw Frederike’.

Remco Ekkers

Maaike Meijer – Hemelse mevrouw Frederike. Biografie van F. Harmsen van Beek (1927-2009), De Bezige Bij, Amsterdam. 670 blz. € 39,99.