Het schrijven zoals het is

Een boek lezen is reizen in andermans hoofd, je op sleeptouw laten nemen door een auteur in een wereld die deels ook de jouwe is en kijken naar wat je anders zou ontgaan zijn. Er zijn weinig boeken waarvoor dit zozeer opgaat als Wolken &c. van Donald Niedekker. Het hoofdpersonage, een schrijver, wiens naam we niet kennen en die amper beschreven wordt, voert ons doorheen twaalf seizoenen en talloze steden en landelijke gebieden in verschillende Europese landen. Zijn en dus ook onze reis brengt ons van Nederland naar Hongarije naar Berlijn, naar Noorwegen, andermaal Berlijn en verder. De schrijver legt zijn oor te luister en tekent op. Elke plek heeft een eigen tijd en werkt op een andere manier op zijn gemoed in. Het resultaat is een hybride tekst die natuurbeschrijvingen, reflecties en anekdotes doet versmelten met poëzie.

Wolken &c. is een zeer gelaagd boek. Niedekker schrijft over een auteur die het schrijven beschrijft, zoals de handen in de lithografie van Escher die elkaar en daarmee ook zichzelf tekenen. Het is een feest van de herkenning voor schrijvers en literatuurwetenschappers, zeker als je daar de waslijst aan literaire verwijzingen bij denkt. Toch hoef je niet vertrouwd te zijn met de werken van Boelgakov, Walser of Döblin om van zijn reflecties over het schrijven te kunnen genieten. Verschillende functies van taal en tekst passeren de revue. Taal als middel om iets tot leven te wekken dat voordien nog niet bestond. Zoals de schrijver het formuleert: ‘Hij wilde woorden schrijven die het vermogen hadden datgene te materialiseren wat ze benoemden. Hij zei: ‘Het regen’ en het regende.’ Of taal als ordenend principe: ‘Hij wist dat vroeg of laat de indrukken zouden verdichten tot een kluwen van beelden, die hij enkel door te schrijven kon ontwarren.’ De auteur toont je de verschillende fases die een manuscript doorloopt. Passiviteit en productiviteit wisselen elkaar af: ‘Romans schreef hij in manische buien. Tussendoor, de meeste tijd, luierde hij, als een puma of een slang, wachtend op een buit waar hij weer een paar maanden mee vooruit kon.’

Naast reflecties over het schrijven bevat Wolken & c. ook veel gedachten over de schrijver als figuur, dichter of kunstenaar in al zijn gedaantes. De hoofdpersoon doet veel aan introspectie, maar navelstaarderig wordt het nooit. Hij zoekt naar de juiste typering voor zijn bezigheid. Is het een kwestie van gevoeligheid of speelsheid? De auteur verlangt naar het epische, maar relativeert ook en stelt zich vragen bij zijn eigen wereldvreemdheid. Feit is dat hij kiest voor een leven zonder moderne technologie en de behoefte voelt zich bij tijd en wijle af te zonderen. Toch voelt hij zich zelden eenzaam. Kan een mens aan zichzelf genoeg hebben? Ontmoetingen komen voor, maar hoewel de contacten de schrijver inspireren, zijn ze veelal vluchtig. Randpersonages, waar de schrijver soms een soort van vriendschap mee opbouwt, komen aangewaaid en verdwijnen even snel als ze gekomen zijn. Soms houdt hij ze juist in functie van het schrijven op een afstand:

Had hij ze gesproken dan waren ze waarschijnlijk anekdote gebleven. Nu kon zijn voorstellingsvermogen met deze levens aan de haal gaan, de verschillende varianten verweven tot een kanten patroon van feit en droom, wolk en krijt.

Van cruciaal belang voor de schrijver is zijn interactie met de natuur die hem omgeeft. Wandelen, zwemmen en handelingen als het bakken van brood zijn ankerpunten in de dag en het boek bulkt van de prachtige beschrijvingen van fauna en flora. De dieren die zijn pad kruisen lijken soms zelfs een grotere rol te spelen dan de mensen, vooral de vos, de schildpad en de raaf, die hem ook in zijn dromen bezoeken.

En dan zijn er de wolken die de schrijver overal begeleiden. Zowel ongrijpbaar en afstandelijk als eeuwige houvast, of zoals een van de tijdelijke contacten van de schrijver opmerkt: ‘Niets bestendiger dan de onbestendigheid van wolken!’ Niedekker heeft bijna evenveel adjectieven voor wolken als Homerus voor de zee. Wolken als metafoor voor de verbeelding:

[…] elke keer heb je weer de kans je over de wolken, het firmament, dat uitspansel, het luchtgareel te verwonderen, en zo blijf je naar de zee trekken, de zee die niets zegt, niets uitlegt, een grote zinloze vlakte vol troost en sterking, zo blijf je naar de zee van de kunst, de boeken, de gedichten, de schilderijen wenden […].

Wolken&c. is vormelijk, maar ook inhoudelijk, opgebouwd uit fragmenten. Niedekker speelt met de bladspiegel, zoals hij ook eerder deed in zijn roman Oksana. Witruimte zorgt voor rustpunten in de lectuur en geeft de tekst een aangename cadans. Het boek is een langzame tour de force, Niedekker neemt de tijd, vertraagt en verstilt waar nodig. Veel stukken lezen als uitgestrekte aforismen. Je kan je lectuur dan ook op eender welke punt beginnen. De keuze voor deze vorm past goed bij een boek dat eenduidigheid uit de weg gaat. Zo wisselt ook het perspectief van de verteller meermaals doorheen het boek en vaak zelfs expliciet: ‘[…] ergens tussen Osnabrück en de zee werd hij ik en ik stap de tegenwoordige tijd in als ik uit het lege, van auto’s verstoken ruim van de veerboot het eiland Ona oploop.’ De verteller wil niet worden vastgepind en koestert de onbestemdheid: ‘Hij neemt het niet zo nauw met grenzen en afbakeningen.’ Hij wordt soms ik, soms jij, soms zelfs wij. Dat dat bij momenten in tegenstrijdigheden uitmondt is geen bezwaar.

Niedekker gaf Wolken&c. de treffende ondertitel vademecum, Latijn voor ‘ga met mij’ en gangbare term voor een naslagwerk of wegwijzer. Het is een rijk boek, vol grootse beschrijvingen en gebaren, zonder ooit pretentieus te worden. Niedekker schrijft met een grote eerbied voor de dingen, het boek is een ode aan de verwondering. Ontbreekt het u aan de nodige tijd en middelen om te reizen en heeft u het daar moeilijk mee, zoek dan uw toevlucht in dit boek.

Mara Matthijssens

Donald Niedekker – Wolken&c. Koppernik, Amsterdam, 400 blz. € 21,50.