Te paard tegen de communisten

In veel families doen wel verhalen de ronde over verwante grootheden en hun heldendaden, al dan niet extra aangezet door trots nageslacht. Doorgaans blijft het daarbij, een enkeling doet een poging om uit te zoeken of zulke vertelsels een kern van waarheid bevatten. En hoe dan. Ferdinand Lankamp schrijft in zijn debuutroman Uiterste dagen over de wereld van zijn overgrootvader, een Zweedstalige Fin, die tegen de Russen vocht. Een roman, want hoe het leven van zijn verre voorfamilie er tot in detail uit gezien moet hebben, is vanzelfsprekend nooit meer te achterhalen.

Wat Groningen is voor veel Randstedelingen, is Finland voor de gemiddelde Europeaan. Iets tamelijk onbekends, ergens rechts bovenin. Wat er gebeurt, dringt zelden tot de internationale media door en je hebt er plaatsen met lastige namen als Kankaanpää, Kauhajoki en Haapamäki. Voor enig begrip heb je dus wel een intermediair nodig en aan schrijver Ferdinand Lankamp heb je een goede. Een relativerende intermediair bovendien, die niet nalaat te benadrukken dat je op moet passen met geschiedkundige stelligheid. Dus is een fictieve wereld, die je zelf kunt samenstellen uit flarden tastbare geschiedenis, de meest acceptabele vorm.

Uiterste dagen begint met enkele elementaire kaartjes van de noordelijke gebieden waar het verhaal zich afspeelt: de overwegend Zweedstalige omgeving van de Finse stad Vasa in Österbotten, waar protagonist Edvard Haga de eerste helft van de vorige eeuw leeft en werkt als boer, en de door de toenmalige Sovjet-Unie betwiste gebieden in Karelië, rond het Ladogameer, waar zich de strijd tegen de Russen afspeelt. Aan eerder wapengekletter, de Finse Burgeroorlog tegen de communisten rond 1918, wordt slechts gerefereerd. Haga vocht in die tijd tegen ‘de rooien’ en meent twee decennia later, dat de nieuwe oorlogsdreiging voor hem, als veteraan, geen nieuwe plichten met zich mee zal brengen.

Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog komt echter de Finse kapitein Axel Falander bij Haga langs om diens dierbare oude paard Ida te vorderen en hem bovendien te vragen een paardentransport te begeleiden. Het gaat dan wel niet om gevechtshandelingen, maar de treinreis is zeker niet zonder risico, zoals later zal blijken. Haga zwicht al snel als Falander begint over het verdedigen van land, kerk en taal, die allemaal onder druk komen te staan als de Russen de strijd zouden winnen.

Lankamp heeft zijn semi-autobiografische roman, opgebouwd in toepasselijk trage, zintuiglijke taal, die de zwaarte van het donkere, koude bestaan in dit noordelijkste deel van Europa goed doet uitkomen, gebaseerd op eigen onderzoekingen in archieven, op internet en in de familiekring, maar ook door naar de betrokken plaatsen te reizen. In hoofdstukken die Haga’s verhaal steeds kort onderbreken, geeft Lankamp inzicht in zijn eenentwintigste-eeuwse overpeinzingen als schrijver, die de constructie van deze roman verklaren en versterken. Een plot lijkt hem bijvoorbeeld ongepast, schrijft hij, welhaast een schoffering van de familieleden, die model staan voor de romanpersonages.

In mijn ervaring aanvaarden de meeste historici impliciet dat hun lezing van de bronnen nu eenmaal gekleurd is door hun tijdgebonden mensbeeld, en daarmee onoverkomelijk subjectief. Ze gaan er misschien van uit dat mensen de gebeurtenissen en overwegingen in hun leven tot een verhaal maken; maar in de praktijk is het vaak onmogelijk om te achterhalen wat voor verhaal, laat staan waarom juist dat verhaal. […]

Terloops vertellend over Haga’s leven, diens gezins- en familieverhoudingen, de lange tijd verheven plaats van de Zweedstalige gemeenschap in Finland, het gestaag groeiende Finse nationalisme en de ambivalente houding van het land tegenover de Sovjet-Unie en nazi-Duitsland, schetst Lankamp een intiem portret van Edvard, die als eenvoudige boer met hart voor zijn land dacht te doen wat het goede was. Uiterste dagen is geen omvangrijk boek, maar door de steeds kalme, weloverwogen toon, is Lankamp uitstekend in staat een verdwenen, en in onze streken weinig bekende, wereld voorstelbaar te maken, inclusief de morele dilemma’s van die tijd. En daarmee is de toevoeging van een plot inderdaad overbodig geworden.

André Keikes

Ferdinand Lankamp – Uiterste dagen, Atlas Contact, Amsterdam, 224 blz. €19,99.