Het leven is geen lolletje

De testamenten is het langverwachte vervolg op de populaire roman Het verhaal van de dienstmaagd van Margaret Atwood. De testamenten is een spannende roman die antwoord geeft op een aantal vragen die zijn voorganger opriep.

The Handmaid’s Tale eindigt met een vraag: ‘Are there any questions?’ Ja, genoeg. In De testamenten beantwoordt Margaret Atwood een aantal van die prangende vragen en één vraag in het bijzonder: hoe de republiek Gilead ten val kwam. Ik zal het antwoord van Atwood niet verklappen om het leesplezier niet te bederven: De testamenten heeft namelijk wat weg van een literaire thriller. Deze karakterisering roept misschien een negatieve connotatie op, maar ik bedoel het letterlijk: De testamenten is literatuur waarin Atwood gebruik maakt van de technieken van de thriller.

Het verhaal van de dienstmaagd werd in 1985 gepubliceerd en in 2017 verscheen de populaire televisieserie gebaseerd op het boek. De roman wordt beschouwd als een moderne klassieker en vaak in één adem genoemd met die twee andere beroemde dystopische romans: Brave New World van Aldous Huxley en 1984 van George Orwell. Het probleem met deze vorm van literatuur is dat het verhaal in dienst staat van een bepaald idee, of eigenlijk ondergeschikt is aan dit idee; het verhaal en de personages zijn een middel en niet het doel op zich. Het idee dat wordt gepresenteerd is vaak te eenduidig en is impliciet een waarschuwing in plaats van dat de roman het idee onderzoekt. Daarom beschouw ik Het verhaal van de dienstmaagd, in tegenstelling tot vele anderen, niet als een meesterwerk.

Hoe is het Vanfred (in het Engelse origineel heet de verteller en hoofdpersoon Offred) vergaan? Is het gelukt om te ontsnappen uit Gilead? Op deze vragen geeft Atwood niet echt antwoord in De testamenten. Wat wel duidelijk wordt is hoe de totalitaire republiek Gilead (de voormalige Verenigde Staten) is ontstaan en welke gebeurtenissen uiteindelijk zullen leiden tot de ontmanteling van die enge patriarchale samenleving. Het briljante van Gilead, zegt professor Pieixoto aan het einde van Het verhaal van de dienstmaagd, was de synthese; er is niks origineels aan Gilead: alle elementen komen van regimes en rituelen uit het verleden. In Gilead zijn vrouwen ondergeschikt aan mannen. De Bevelvoerders maken de dienst uit, vrouwen zijn ingedeeld in Tantes, Martha’s en Dienstmaagden: de laatste zijn vrouwen die uitsluitend dienen als voortplantingsmachines. Gilead is een fundamentalistische christelijke republiek waarin lezen en schrijven verboden is – behalve natuurlijk voor de machthebbers – want verbeelding is gevaarlijk. De Bevelhebber Judd werd aan het einde van het eerste deel genoemd als één van de grondleggers van Gilead en is in De testamenten een volwaardig personage, net als Tante Lydia, waar Vanfred in het eerste deel veelvuldig aan refereerde en die nu één van de drie vertellers is. Tante Lydia heeft een pact gesloten met Bevelhebber Judd die de huidige samenleving beschouwt als decadent. Vrouwen zijn volgens hem niet gelijkwaardig aan mannen, ze dienen slechts één doel: zich voortplanten. En dat is de taak van Tante Lydia en haar handlangers: zorgen dat vrouwen zich voortplanten. ‘Het leven is nu eenmaal geen lolletje,’ zegt Tante Vidala en dat is een understatement voor het leven van de vrouwen in Gilead.

De andere twee vertellers van De testamenten zijn Agnes en Daisy. Agnes is geboren en getogen in Gilead en is voorbestemd om een vrouw te worden van een hooggeplaatste man in Gilead en Daisy is een meisje dat in Canada woont en met afschuw kennis neemt van de wrede gebeurtenissen en gewoontes in Gilead. De verhalen van de drie vertellers komen uiteindelijk samen en kunstig maakt Atwood hiervan één groot spannend verhaal.

De spanning komt niet alleen tot stand door de gebeurtenissen, maar tevens door het meervoudige perspectief van De testamenten. Daardoor is De testamenten dynamischer dan Het verhaal van de dienstmaagd dat soms saai is vanwege het monotone ritme van de vertelling. De testamenten is echter vooral leuk om te lezen voor wie Het verhaal van de dienstmaagd kent.

Het personage Tante Lydia is interessanter dan Dienstmaagd Vanfred. Vanfred was vooral een figuur die eerst in vrijheid leefde in de Verenigde Staten en later als Dienstmaagd in Gilead. Het innerlijke conflict van Tante Lydia is boeiender: ze was een rechter in VS en ‘had al die holle frasen over leven, vrijheid, democratie, en de rechten van het individu die ik tijdens mijn rechtenstudie als een spons had opgezogen zonder meer geloofd. Dat waren eeuwige waarheden die we altijd zouden verdedigen.’ Om te overleven deed ze het tegenovergestelde en verloochende ze die waarheden op een gruwelijke manier. Tante Lydia was zowel het begin van Gilead, als het begin van het einde van Gilead.

Koen Schouwenburg

Margaret Atwood – De testamenten. Vertaald door Lidwien Biekmann en Tjadine Stheeman. Prometheus, Amsterdam. 440 blz. € 19,99.

Deze recensie stond eerder in het Friesch Dagblad van 11 oktober 2019.