Nieuw leven voor Duitse Arthurroman

Voor het eerst is de Middelhoogduitse ridderroman Iwein (ca. 1200) van Hartmann von Aue in een Nederlandse vertaling verschenen. De vertaalster is Wieke Schultink-Dolk, die eerder de eerste Nederlandse vertaling van Tristan en Isolde van Gottfried von Strassburg maakte.

De Iwein-vertaling van Schultink-Dolk is een voorbeeldige uitgave, die is voorzien van een aantrekkelijk omslag, een persoonlijk voorwoord, een uitgebreide, zeer leesbare, wetenschappelijke inleiding die de Middelhoogduitse Arthurroman en zijn auteur Hartmann von Aue in hun context plaatst en een verantwoording over idiomatische kwesties waarmee de vertaalster heeft geworsteld. De zorgvuldigheid en transparantie waarmee de vertaalster deze vroeg dertiende-eeuwse Arthurroman ontsluit is bewonderenswaardig. Kristalhelder legt Schultink-Dolk het verschil tussen einem leit tuon en einem leide tuon uit en verklaart ze de manier waarop zij invulling heeft gegeven aan de betekenis van de gebruikte modale hulpwerkwoorden. Schultink-Dolk heeft Iwein en Gawein als Íwein en Gáwein vertaald; het accent geeft aan dat de klemtoon op het begin van de namen ligt.

Iwein is een rijk en ingenieus verhaal dat begint tijdens een Pinksterfeest aan het hof van koning Arthur. Iwein, één van Arthurs ridders, hoort een verhaal van ridder Kalogrenant over een mislukt avontuur met wilde dieren en een wilde man in het bos dat als raamvertelling dient. Kalogrenant wordt door bronkoning Askaloon verslagen. Iwein wil hetzelfde avontuur beleven en Askaloon verslaan. Als Iwein Askaloon gedood heeft, trouwt hij met zijn weduwe Laudine. Hij wil echter ook zijn vrijgezellenleven als toernooiridder voortzetten, wat voor hartenpijn, uitbraken van waanzin en verlies van eer zorgt (‘heilzame feeënzalf’ biedt genezing). Iwein wil bewijzen dat hij Laudine nog steeds waardig is en er volgen reddingen en gevechten met draken en reuzen. Als Iwein een leeuw uit de klauwen van een draak redt, verwerft hij de titel ‘De Ridder met de Leeuw’.

In Iwein speelt het begrippenpaar geluk en aanzien (sælde und êre in het Middelhoogduits) een belangrijke rol. Steeds is er sprake verlies en herstel van eer, en daarmee automatisch van verlies en herstel van geluk. Menslievendheid, de juiste benadering van de medemens, is volgens Hartmann von Aue de sleutel om geluk en aanzien te bereiken. Deze ethische diepgang onderscheidt Iwein volgens Schultink-Dolk van Yvain (ca. 1175) van Chrétien de Troyes, waarop Hartmann von Aue zich baseerde. Chrétien legt meer het accent op de hoofse liefde, terwijl Hartmann de maatschappelijke verantwoordelijkheid van zijn personages benadrukt.

Hartmann von Aue schreef Iwein als een versroman in rijmparen zonder hoofdstukindeling. Schultink-Dolk heeft voor een niet-rijmende vertaling in proza met een beschrijvende hoofdstukindeling gekozen. In de inleiding en de verantwoording legt ze die keuze uit. Om recht te doen aan de ‘waaier van gedachten en gevoelens’ van de middeleeuwse personages heeft de vertaalster soms meer woorden nodig dan Hartmann von Aue. De oorspronkelijke middeleeuwse verhalen waren bovendien bedoeld om te worden voorgedragen of voorgelezen. Hoofdstuktitels zouden te veel over de loop van het verhaal verraden. Met een prozavertaling in hedendaags Nederlands wil de vertaalster ‘een wat breder, in oude verhalen geïnteresseerd publiek’ bereiken. Je kunt je ook voorstellen dat deze nieuwe, Nederlandse vertaling wordt voorgelezen. Bij de titels van de hoofdstukken en in de tekst zijn overigens de oorspronkelijke versnummers opgenomen zodat de lezer elk moment de Nederlandse vertaling met het oorspronkelijke Mittelhochdeutsch of één van de vele Hoogduitse vertalingen kan vergelijken.

Wie de vertaling te vrij is, te hedendaags of niet poëtisch genoeg neme de handschoen op en make een berijmde vertaling in de oorspronkelijke versmaat. De originele tekst is al zo’n acht eeuwen rechtenvrij en staat sinds enkele jaren integraal op internet. Ik kijk ondertussen al uit naar Schultink-Dolks volgende vertaalprimeur. In onderstaand interview met uitgever Thys VerLoren van Themaat belooft ze Erec van Hartmann von Aue, de eerste Middelhoogduitse Arthurroman, te vertalen.

Marie-José Klaver

Hartmann von Aue – Íwein, de Ridder met de Leeuw. Een middeleeuwse Arthurroman. Vertaald uit het Middelhoogduits door Wieke Schultink-Dolk. Verloren, Hilversum, 178 blz. € 19.