Het leven als misdaad

Het is wel grappig dat ‘Elementaire deeltjes, 68’ van Sabine van Wesemael gaat over Houellebecq. Hij schreef immers onder andere succesvolle romans Elementaire deeltjes, maar die deeltjes zijn heel anders dan die van de boekenserie. Sabine van Wesemael is als docente Europese letterkunde verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en als docente Frans aan het Murmelliusgymnasium in Alkmaar. Ze heeft gepubliceerd over Houellebecq, die door velen wordt gezien als seksist, pornograaf en vrouwenhater, die dan ook nog wordt bewonderd door extreemrechts. Sabine van Wesemael nuanceert die visie. Zij wijst vooral op de invloed van onder andere Baudelaire, Proust, Thomas Mann, Pérec en Easton Ellis.

Haar beschouwing is bedoeld voor lezers die het werk van Houellebecq kennen. De teloorgang van de romantische liefdesopvatting, de gevolgen van de liberalisering, het geweld in de samenleving, de afwezigheid van een ideologisch referentiekader hebben tot gevolg dat we als elementaire deeltjes langs elkaar heen leven. Houellebecq is een teleurgestelde romanticus, die begrijpt dat we niet terug kunnen naar de negentiende eeuw, maar die verlangt naar een samenleving die gekenmerkt wordt door compassie. Hij is naar mijn mening vooral een tragische figuur die weet dat verliefdheid niet kan duren en dat we lijken af te stevenen op een posthumane wereld.

Nu weet de mens, volgens velen, dat hij een verzameling deeltjes is, waarvan de vorming toevallig is en het verdwijnen van geen enkel belang. Hoe lang leeft zijn soort al? 1,7 miljoen jaar. Wanneer begon het leven op aarde? Hoe oud is de aarde? 4,6 miljard jaar. Als we dat projecteren op een 24-urige klok verschijnt leven pas op 22.00 uur op het land. 20 seconden voor middernacht verschijnt de mens, Ongeveer nadat de dinosaurussen zijn uitgestorven. Wanneer verdwijnt de mens? Verdwijnt hij alleen als lichaam, zoals dat er nu uitziet? Verdwijnt ook zijn bewustzijn of wordt het verder ontwikkeld in niet biologische vorm? Is de mens een overgangsfiguur afkomstig van de chaos en op weg in virtuele vorm naar een onbekende toekomst?

In het werk van Michel Houellebecq vinden we een perfect beeld van de wereld zoals Kinneging die beschrijft in zijn boek De onzichtbare maat. Verlichting en Romantiek hebben naar zijn oordeel een maatschappij gecreëerd waarin hedonisme, consumentisme, egoïsme en doelloosheid heersen. In de boeken van Houellebecq vinden we een dystopisch beeld van onze westerse wereld. Menselijke handelingen zijn even vrij en van zin ontbloot als de vrije bewegingen van elementaire deeltjes. Goed, kwaad, moraal? Niets dan victoriaanse fabeltjes.

In Platform denkt Michel: ‘Ik ben net zo vrij als een stofzuiger’. Het menselijk handelen is gedetermineerd in zijn basisprincipes en in elke individuele handeling. Een vrije wil? Die bestaat maar heel beperkt. We zijn machines met een bewustzijn. Er bestaat geen uniek menselijk zelf.

Sabine van Wesemael laat aan de hand van vele citaten uit de romans van Houellebecq zien wat voor personages er in optreden en ze suggereert dat vele personages trekken gemeen hebben met de auteur, die al op zestienjarige leeftijd in aanraking komt met het werk van H.P.Lovecraft, de schrijver van fantasy- en horrorverhalen met schokkende seksuele details, Hij schrijft een boek over de Amerikaanse auteur: Tegen de wereld, tegen het leven. Houellebecq herkende ook het pessimisme van Schopenhauer.

Een apart hoofdstuk gaat over de vraag of Houellebecq gezien kan worden als een wereldverbeteraar. Hij is in ieder geval maatschappelijk betrokken. Vincent, uit Mogelijkheid van een eiland wilde met zijn kunst de samenleving veranderen, maar tijdens een expositie van zijn geëngageerde kunst ziet hij dat het publiek meer interesse heeft in roddels en drankjes. De zwervers op straat gaan dood en dat blijft zo. Houellebecq bekritiseert de leugenachtige consumptiemaatschappij, het hedonisme en materialisme, maar alle pogingen om er iets aan te doen stranden. De wereldverbeteraars lijken op Don Quichotte.

Als het Christendom is uitgespeeld, moeten we dan maar in de Islam gaan geloven? Daar lijkt nog broederschap te zijn, maar de vrouwen zijn onderhorig en de vrijheid is ver te zoeken. Conclusie: Houellebecq is een criticaster, maar gelooft niet in het effect er van. Hij wil wel een nieuw paradigma opbouwen van transcendente waarden, maar veel van zijn personages eindigen in totale stilstand: dood of terugtrekking. Zei Marcellus Emants bij ons het niet al? De ergste misdaad is een nieuw mens op de wereld te zetten.

Remco Ekkers

Sabine van Wesemael – Houellebecq, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2020.
196 blz