Met stille trom

De moeder van Frankenstein van de Spaanse schrijfster Almundena Grandes (1960) draait om drie personages, die allemaal een eigen verhaal vertellen – eigenlijk hun beleving van de tijd aangeven. Aurora Rodríguez Carballeira is een paranoïde moeder, die haar dochter Hildegart in 1933 heeft vermoord en haar leven slijt in Ciemozuelos, een psychiatrische inrichting voor vrouwen. Deze Hildegart, geboren in 1914, was een zeer intelligente, antifascistische en vrijgevochten activiste, die de Republikeinse zaak toegedaan was. Aurora over haar daad: ‘Hildegart was mijn werk […] en het is niet goed gelukt. Het heeft te lang geduurd voordat ik dat besefte, maar nu weet ik het zeker. Al mijn inspanningen zijn tevergeefs geweest, en daarna… Ik heb hetzelfde gedaan wat een kunstenaar doet die begrijpt dat hij zich heeft vergist en zijn werk vernietigt om opnieuw te beginnen’ (pag. 44). Een treurige verhaallijn, gebaseerd op ware feiten.

Eén van haar verzorgsters is María Castejón Pomeda, een kleindochter van de tuinman en als jonge vrouw van bescheiden komaf voorbestemd tot het deugdzame leven van zorgen, trouwen en baren. De intelligente en welbespraakte Germán Velázquez Martín is een van de psychiaters van de kliniek. Na een verblijf in Zwitserland, waar hij door zijn vader naartoe werd gestuurd om de dictatuur te ontlopen, is hij na teruggehaald om zijn plicht te doen. We schrijven het Spanje van de vroege jaren vijftig, toen Franco stevig in het zadel zat.

In hun zorg voor de geesteszieke Aurora wordt de band tussen María en Germán steeds inniger. Er is vooral veel begrip tussen de twee, liefdevolle verhoudingen die door de maatschappelijke rangen door sijpelen. Dat geldt ook voor naaste vrienden, die vanwege geaardheid of opvattingen op hun tellen moeten passen. De alliantie van conservatieve katholieken en fascisten leidt niet zozeer tot georganiseerd verzet, maar tot een behoedzaam leven. Alles gebeurt in kantoren, keukens, slaapkamers, taxi’s en op terrasjes, waarmee subtiel gerefereerd wordt aan het idee van (vaak noodzakelijke) verplaatsingen. Overigens gedijt het fascisme in Spanje in een van oudsher hiërarchische samenleving, met grote verschillen tussen arm en rijk. Het maakt dat sommige nietsnutten rechten claimen en anonieme werkpaarden rechteloos zijn.

Grandes heeft een evocatieve stijl die je ook zou kunnen omschrijven als weinig uitgesproken. Dat is niet een negatieve kwalificatie. De moeder van Frankenstein is gedegen vakwerk. Het registreert helder de ethische misdaden van het Franco-regime en de mores die hoort bij een nationalistisch-conservatieve moraal. De gevolgen laten zich dus raden wanneer Maria ongewenst zwanger wordt en één der bewoners een kind baart dat is verwekt door een medewerker. Ook het afkeuren van het nieuwe medicijnenprogramma van Germán is een georkestreerde daad, net als het lot van de joodse familie Goldstein in Duitsland en Zwitserland, waar hij tijdens zijn Zwitserse jaren kind aan huis is. Concrete tegenstanders hebben een weliswaar mond, waarmee ze geduldig en zelfverzekerd spreken, maar de ware vijand heeft alleen oren en ogen. Hij beheerst het leven van de personages, zonder in beeld te zijn. Mensen maken keuzes omdat ze weten dat ze niet anders kunnen, maar proberen zonder geweld zoveel mogelijk hun eigen leven te sturen.

Het behoedzame leven gaat dus vooral door. Germán heeft liefjes, zonder zich aan iemand te binden. Hij trouwt op jonge leeftijd dan wel met de Zwitsers-Duitse Rebecca Goldstein, maar door allerlei moeilijkheden is dat huwelijk geen lang leven beschoren. Germán is eigenlijk het minst interessante personage: het is niet dat hij geen mens van vlees en bloed is, maar wel dat hij braaf, wijs, doortastend en rustig is. Een volmaakt iemand – zoals María in haar onschuld ergens ook volmaakt is. Af en toe krijgt het vakwerk van Grandes dus wat stroeve kantjes. Soms heb je behoefte aan iets minder tekst en iets meer onderhuidse spanning. De levens van de drie personages krijgen zeker gestalte, maar het wezen van de angst en de vreemde kronkels en noodsprongen van mensen blijven soms ook enigszins schematisch.

Jaap Krol

Almundena Grandes – De moeder van Frankenstein. Vertaald uit het Spaans door Mia Buursma en Rikkie Degenaar, Signatuur, Amsterdam. € 29,90.