Wraaklust als een koortsvuur

Een ‘fijn-gevoelde, merkwaardig-ware, meesterlijke ziel-studie van twee eenzame vrouwenlevens’ noemde schrijfster Anna de Savornin Lohman Een revolverschot (1911) van Virginie Loveling (1836-1923). In haar recensie in De Hollandsche Lelie roemde De Savornin Lohman de kwaliteit van Lovelings werk en merkte ook op dat de Vlaamse auteur in 1912 ‘reeds eenigszins vergeten’ is. Haar roem is ‘overstraald’ door jongere en modernere schrijvers die ‘het in ontleedvermogen, in fijne zielsstudie, in het schilderen van innerlijk leven, met weinige sobere zinnen’ af moeten leggen tegen Loveling, maar wel meer gelezen worden.

Schrijverscollectief Fixdit, dat zich tot doel heeft gesteld de literaire canon uit te breiden met meesterwerken van vrouwelijke auteurs, heeft Een revolverschot nieuw leven in geblazen. De roman was lange tijd niet meer verkrijgbaar. De in 1983 uitgekomen hertaalde bewerking van Karel Jonckheere was een verminking van Lovelings prachtige roman. Onlangs verscheen de originele versie van Een revolverschot als Salamander-pocket. Annelies Verbeke moderniseerde de spelling, voorzag enkele in onbruik geraakte en typisch Vlaamse woorden van een verklaring en schreef een informatief nawoord over de roman die als hoogtepunt van Lovelings oeuvre wordt beschouwd.

Verbeke opent haar nawoord met een bekentenis. Een revolverschot maakte een paar jaar geleden kans opgenomen te worden in de Nederlandstalige canon van de Vlaamse Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (KANTL). Verbeke kreeg het verzoek de roman te lezen en haar mening te geven. Ze was enthousiast over het boek, maar durfde het niet voor de canon voor te dragen omdat het niet eerder gecanoniseerd was. ‘Ik voel me daar best schuldig over’, zegt Verbeke in de podcast die Fixdit maakte over Virginie Loveling. Verbeke legt het mechanisme bloot dat maakt dat boeken van vrouwen, hoe goed ze ook zijn, minder kans hebben in de canon opgenomen te worden:

Ook moest ik inzien dat ik een roman die ik ontzettend graag, geboeid en bewonderend had gelezen voornamelijk niet iets voor in de canon had gevonden omdat… hij niet eerder werd gecanoniseerd. Wellicht, besefte ik onthutst, droeg dit beperkte en beperkende beoordelingsmechanisme er wel vaker toe bij dat het hoogst kwalitatief literaire werk van vrouwelijke auteurs uit het verleden uit de boot viel, ook als het veel gelezen en lovend onthaald werd in de eigen tijd, en dat na jaren van onzichtbaar dan de indruk ontstaat dat dit werk er niet is, dat die schrijvende vrouwen er niet waren.

Een revolverschot is een formidabele psychologische roman over twee ongetrouwde, welgestelde zussen die verliefd worden op dezelfde man, hun overbuurman Luc Hancq, een player die getrouwd is met een oudere, chronisch zieke vrouw. Als zijn vrouw onverwacht overlijdt, wordt Marie Santander, de oudste zus, hartstochtelijk verliefd op Luc. Als Luc toenadering zoekt op een toren, voelt zij zich verloofd met hem. In het hoofdstuk na de eerste zoen eten de mannelijke dorpelingen grote hompen ongare ham terwijl het maar niet wil ophouden met regenen, een voorteken dat het met de consumptie van Maries liefde niet goed zal aflopen. Marie wordt obsessief jaloers op haar tien jaar jongere zus Georgine die steeds meer tijd alleen met Luc doorbrengt. Als de zussen het dubbelspel van hun overbuurman ontdekken, zijn ze solidair en smeden ze een plan om van de man af te komen.

Omdat Marie al over de dertig is en als de ‘lelijke’ zus geldt, is er niemand die vermoedt met hoeveel wanhopige en verblindende passie zij van Luc houdt. Alleen de lezer kent de volle omvang van haar hartstocht en latere wraakzucht omdat Marie de voornaamste verteller is. De oudste zus is zo geobsedeerd door Luc dat ze pas ziet dat hij met haar speelt als het dienstmeisje Trientje haar vertelt dat zij de rol van de ‘hond van het hof’ speelt.

‘Ge weet immers wel dat wie te vrijen gaat, zelfs de hond van ’t hof gaarne ziet, ge zijt de hond van ’t hof en daarom…’

Marie vindt Trientje ‘dom’. Zij denkt dat er in het dorp is geroddeld over Georgines verhouding met Luc en dat de dienstbode die roddels heeft opgevangen. Haar veronderstelde gebrek aan intelligentie biedt Trientje bescherming. Met de personages die deels op de hoogte zijn van Maries heftige emoties, Georgine en veldwachter Stasius (‘als een oude schuur in brand komt, is er geen blussen meer aan’, zegt hij over Marie), loopt het namelijk slecht af. Georgine valt van de trap en sterft een paar dagen daarna en Stasius overlijdt kort nadat hij getuige is geweest van een geweldsuitbarsting van Marie – een verlate wraakneming op Luc – aan pleuritis. Omdat Marie in het dorp waar zij woont als een soort genezeres en verpleegster fungeert, rijst de vraag waarom zij haar zus en de politieman niet heeft kunnen redden.

Wat Een revolverschot ook na 110 jaar nog zo leesbaar en spannend maakt, is de combinatie van prachtig taalgebruik, een strakke compositie en de vermenging van genres en vertelperspectieven. Een auctoriale verteller introduceert in het eerste hoofdstuk de revolver, de zussen en enkele andere belangrijke personages en de waakhond waarmee Marie vergeleken zal worden en schetst het milieu waarin zij verkeren. Vanuit het perspectief van het burgemeestersechtpaar Florisonne maakt de lezer nader kennis met Marie en Georgine waarna de oudste zus het vertellen overneemt. De innerlijke monologen van Marie worden afgewisseld met dialogen die zowel de gedachten van de andere personages als de couleur locale weergeven.

Loveling beperkt zich in Een revolverschot niet alleen tot het psychologische genre. In het verhaal over de liefde van de zussen Santander zijn ook naturalistische en gotische elementen te herkennen. Tegelijkertijd is Een revolverschot ook een streekroman en doet het noodlot dat Marie over zichzelf afroept aan een Griekse tragedie denken. De kluchtachtige manier waarop de zussen, de dienstmeid, Luc en de jonge notaris die ook verliefd is op Georgine zich door het grote huis bewegen zorgt voor spanning en vermaak.

In 2025 herziet KANTL de canon weer. Dan kan de commissie niet meer om Een revolverschot heen.

Fixdit-podcast over Een revolverschot met Jannah Loontjens, Leen Huet, Bert van Raemdonck en Annelies Verbeke

Marie-José Klaver

Virginie Loveling – Een revolverschot. Met een nawoord van Annelies Verbeke. De Geus, Amsterdam. 192 blz. € 11.