‘Er is op de wereld niets waardevollers dan een brief’

De romans en verhalen van Clarice Lispector (1920 – 1977), de grande dame van de Braziliaanse literatuur, staan bekend als hermetisch, mysterieus en filosofisch. Exemplarisch is De passie volgens G.H., een roman uit 1964 die een zekere inspanning vraagt van de lezer. De bundel brieven die nu van haar is verschenen, is daarentegen geschreven vanuit de losse pols en is daarom lichtvoetiger. Voor het eerst leest een boek van Lispector als een trein.

Er zijn van de Braziliaanse bijna driehonderd brieven bekend die aan familie, vrienden, collega’s en uitgevers werden geschreven. Het grootste deel daarvan is geschreven aan haar twee zussen. In Mijn lievelingen zijn deze brieven gebundeld. Elisa Lispector is de oudste zus, Tanja Kaufman de middelste. De brieven zijn vertaald, geannoteerd en van een nawoord voorzien door Adri Boon.

De correspondentie, die samenvalt met de eerste zeventien jaar van Lispectors schrijverschap, is voornamelijk bedoeld om informatie uit te wisselen. Clarice Lispector was getrouwd met de diplomaat Maury Gurgel Valente en woonde in het buitenland: eerst Italië, daarna Zwitserland en de Verenigde Staten. Hoewel de telefoon in de loop der jaren ook een rol zal spelen, zijn de brieven lange tijd het belangrijkste middel om contact te houden met Brazilië. Lispector hecht erg aan die brieven en smeekt haar zussen herhaaldelijk om meer te schrijven. Het leven van een diplomatenvrouw wordt ervaren als leeg en saai. Uit de brieven weerklinkt daarom een groot heimwee. In 1959 scheidt Lispector van haar man en keert terug naar Brazilië. Op dat moment stopt ook de correspondentie met haar zussen.

De brieven zijn een verslag van het leven in het buitenland. Lispector schrijft over de plaatsen waar ze woont, de mensen die ze leert kennen, haar bezigheden en haar denk- en gevoelsleven. We leren een vrouw kennen die immens veel van haar zussen houdt en niet nalaat dat veelvuldig te laten weten, soms in pathetische bewoordingen. Ze vraagt naar hun welzijn, gezondheid en bezigheden. Ook vraagt ze om boeken, tijdschriften en kranten op te sturen. Indien de zussen te weinig schrijven of niet concreet genoeg antwoorden, worden ze berispt. Het ietwat vaag advies dat Lispector haar zussen dikwijls meegeeft is: ‘Wees gelukkig.’ Zelf schrijft Lispector ook dikwijls over haar welzijn en ziektes, haar geestelijke uitputting en neerslachtige stemmingen.

Als vrouw van een diplomaat begeeft Lispector zich in kringen waar ze hooggeplaatste mensen leert kennen tijdens recepties, etentjes en feesten. Ze voegt zich naar dat leven, maar schrijft haar zussen veelvuldig dat ze dit leven oninteressant en vervelend vindt. Ze gaat dan maar naar de bioscoop of leest detectives. En hoewel er in luxe wordt geleefd, klaagt Lispector over geldgebrek. Op de ene bladzijde schrijft ze dat ze 4600 cruzeiro heeft betaald voor een Perzisch tapijt en op de volgende dat ze een Portugees dienstmeisje wil aannemen voor 500 cruzeiro per maand. Lispector lijkt op meerdere momenten niet te beseffen dat ze een bevoorrecht leven leidt. Ze draagt de meest luxueuze kledij en stuurt haar zussen dure cadeaus. Soms komt ze over als hautain. Over haar bezoek aan Egypte: ‘Ik heb de piramides gezien, de sfinx gezien. Prachtig allemaal hoor, maar jammer genoeg al zo vaak beschreven dat je, als je er eenmaal voor staat, alleen nog het gevoel kan hebben waarover je eerder hebt gelezen.’

Interessant zijn ook de passages die Lispector schrijft over de totstandkoming van haar eerste verhalen en romans. Daaruit blijkt dat ze een auteur is die twijfelt, onzeker is en haar eigen boeken vaak waardeloos vindt. Ze vindt het vervelend om haar boeken te reviseren en drukproeven te corrigeren. Schrijven is zowel een vloek als een zegen, zowel een last als een redding. Door de grote afstand tot het thuisland, is het ook moeilijk om literaire zaken te regelen. Uitgevers zijn moeilijk bereikbaar. Ook de reacties op haar boeken komen met vertraging naar Europa.

Mijn lievelingen is een fraai samengesteld brievenboek dat een mooie inkijk geeft in het leven van een auteur die bekendstaat als enigmatisch. De lezer moet echter goed voor ogen houden dat deze brieven maar een kort deel van het leven van Lispector beslaan. Eenmaal terug in Brazilië stopt de correspondentie, maar gaat het leven gewoon verder. Terwijl de romans en verhalen van Lispector gestructureerd en overdacht zijn, maken we in deze brieven kennis met een associatief schrijvende Lispector en misschien is Mijn lievelingen daarom een goed boek om kennis te maken met een wonderbaarlijk en veelzijdig auteur. De Arbeiderspers heeft opnieuw een waardevol boek toegevoegd aan de reeks Privé-domein.

Kris Velter

Clarice Lispector – Mijn lievelingen. Vertaald uit het Portugees door Adri Boon. De Arbeiderspers, Amsterdam. 348 blz. € 27,50.