Zwijg, zwijg, zwijg

Het begint allemaal zo mooi voor de jonge Frieda Tendeloo: een toevallige ontmoeting in 1963 op de dichtgevroren Waal bij Nijmegen met een iets oudere man maakt de toch al bijzondere dag nog specialer. Ze ziet Otto weer als hij in de bloemenzaak waar ze werkt een boeket laat maken voor het graf van zijn ouders. De liefde ontvlamt en de voor hem buitenechtelijk affaire is voor haar een ontsnapping aan haar eentonige leven, nog thuiswonend bij haar katholieke ouders. Alles gaat goed totdat ze ongewenst zwanger raakt.

De herinneringen aan die tijd komen in hevige mate terug na de plotselinge dood van haar man Louis en haar overhaaste verhuizing naar een verzorgingstehuis. Dat de vrouw van haar zoon Tobias net zwanger is, werkt als een katalysator voor haar geheugen.

Jaap Robben laat in Schemerleven zien hoe een trauma van een nu 81-jarige vrouw weer aan de oppervlakte kan komen. In de jaren zestig was een ongewenste zwangerschap een enorme schande voor de familie. De schaamtecultuur in katholieke kring komt duidelijk naar voren met de pastoor die aanraadt om het kind geboren te laten worden in een nonnenklooster en dan af te staan. Of in de reactie van haar ouders die – als Frieda alle mogelijke oplossingen weigert – haar het huis uitzetten. De baan in de bloemenzaak raakt ze kwijt, want wat zullen de klanten wel niet denken. Bij alles wat daarop volgt en heftiger wordt, zijn de terugkerende woorden van haar omgeving ‘Zwijg, zwijg, zwijg. Beloof je dat?’ En dat doet Frieda, haar leven lang.

Robben weet het karakter van deze vrouw goed te treffen door kleine elementen die op het eerste gezicht wat vreemd zijn betekenis te geven later in het verhaal. Waarom is ze zo gehecht aan die lidcactus die in haar oude huis stond? Waarom reageert ze zo gelaten als haar zoon de echo laat zien van haar eerste kleinkind in wording? Waarom slaat ze haar verzorger keihard als die een washandje over haar ogen haalt? De enige uitweg voor de herinneringen die haar plagen, is dat ze er een keer over gaat praten, maar dat valt nog niet mee. ‘Nu ik erover moet spreken, lijk ik daar een heel nieuwe taal voor te moeten uitvinden. Mijn beschikbare woorden voelen zo beperkt.’

In Schemerleven vertelt Robben het keiharde verhaal van vele vrouwen over een tijd die nog niet zo heel ver achter ons ligt. Het levert een mooie roman op die compassie biedt.

Coen Peppelenbos

Jaap Robben – Schemerleven. De Geus, Amsterdam. 310 blz. € 23,99.

Deze recensie verscheen eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 9 september 2022.