Recensie: Abdulrazak Gurnah – Aan zee
Een roman als een verhalenspirograaf
‘Ik geloof dat schrijven een vorm van ontwarren is, van knopen in je hoofd evengoed als in de realiteit’, zei de Brits-Tanzaniaanse schrijver Abdulrazak Gurnah ooit in een interview met het Belgische weekblad Knack. In Aan zee is het de lezer zelf die de knopen moet ontwarren. Gurnah gebruikt een familievete op het Afrikaanse eiland Zanzibar als een vliegwiel voor een stroom aan verhalen die verschillende decennia en verschillende continenten omspant. Het resultaat is een literair mandalapatroon waarin Gurnah de lezer een waaier aan thema’s voorschotelt, gaande van migratie en ontworteling tot politiek geweld en de complexiteit van familierelaties.
Het verhaal start met Saleh Omar die op latere leeftijd en met een vals paspoort op naam van Rajab Shaaban uit Zanzibar wegvlucht richting Engeland. ‘U hoort hier niet thuis’, krijgt hij daar meteen te horen bij zijn intakegesprek met de douane. ‘U hecht geen waarde aan de zaken waaraan wij waarde hechten, u hebt er niet generaties lang voor betaald en we willen u hier niet’. De toon is meteen gezet. De betrokken douanebeambte, nota bene zelf een Roemeense inwijkeling, berooft hem ook meteen van zijn dierbaarste bezit: zijn mahoniehouten wierookdoosje. Saleh belandt vervolgens in een mistroostig pension voor asielzoekers, tot zijn asielbegeleidster Rachel hem in contact brengt met literatuurdocent Latif Mahmud.
Saleh en Latif blijken elkaar te kennen van vroeger, maar voor hij daar dieper op ingaat, neemt Gurnah de lezer in deel twee van de roman eerst mee in het verhaal van Latif. Latif heeft Zanzibar al langer verlaten. Hij kwam in de jaren 70 als uitwisselingsstudent in de DDR terecht en reisde nadien door naar Engeland, waar hij een nieuw leven uitbouwde als literatuurdocent en dichter.
In deel drie raken de verhalen van Saleh en Latif nauwer vervlochten. De lezer verneemt wat er precies met Saleh is gebeurd en waarom hij op latere leeftijd is gevlucht. Een familieruzie tussen Saleh en de vader van Latif blijkt daarbij de cruciale katalysator geweest te zijn.
Erfeniskwesties, familiegeheimen, wrok, verraad, vriendjespolitiek en de impact van een gewelddadig autoritair regime,… Gurnah laat het allemaal de revue passeren in de gesprekken waarin Saleh en Latif terugblikken op het verleden.
De twee hoofdpersonages hebben tegenstrijdige versies van wat er zich in dat verleden precies heeft afgespeeld. Maar dat is volgens Gurnah zelf geen probleem. In een interview met De Standaard zei Gurnah daar het volgende over:
Geen van de twee mannen liegt. Saleh en Latif hebben allebei hun herinnering van de feiten. Het gaat niet over de vraag wiens waarheid meer waar is, maar over het besef dat de ander ook gelijk heeft. We moeten durven openstaan voor het feit dat er verschillende waarheden zijn.
Gurnah werd zelf in 1948 geboren op Zanzibar en vluchtte op achttienjarige leeftijd naar Groot-Brittannië, waar hij nog altijd woont en werkt. Het is heel verleidelijk om het verhaal van Latif door een autobiografische bril te lezen. Maar Gurnah countert die lezing. ‘Latifs verhaal berhust niet op mijn ervaring. Al is het wel zo dat wat je hebt meegemaakt je meer ontvankelijk maakt voor dingen die je hoort of ziet of leest’, zei hij daarover in een gesprek met Het Parool.
Omdat Gurnah in de uitwerking van zijn keten aan verhalen niet vies is van wat kronkelende zijwegen moet je als lezer wel aandachtig blijven. Maar wie die inspanning doet en wie lezen dus ook als een vorm van ontwarren ziet, wordt achteraf rijkelijk beloond. De Britse krant The Guardian omschreef Aan zee als ‘een epische ontrafeling van weelderige, subtiel verweven verhalen die de wereld doorkruisen.’ De roman dateert uit 2001, maar de Nederlandse vertaling kwam pas uit in 2024. Sinds Gurnah in 2021 de Nobelprijs Literatuur heeft ontvangen, kregen ook andere werken zoals Paradijs (2022) en Hiernamaals (2023) een Nederlandse vertaling.
Maarten De Rijk
Abdulrazak Gurnah – Aan zee. Uit het Engels vertaald door Lucie Schaap. Meulenhoff, Amsterdam, 363 blz. € 24,99.