Een vieze oude man van 38

Dr. W.F. Hermans was in de zomer van 1960 in Stockholm om deel te nemen aan het negentiende Internationale Geografische Congres en een excursie naar Noord-Zweden te maken. De fysisch geograaf uit Groningen had de fotograaf W.F. Hermans en de schrijver Willem Frederik Hermans meegenomen. De eerste maakte met zijn Leica en zijn Kalloflex foto’s en dia’s in de Zweedse hoofdstad, de tweede noteerde invallen en wat hij om zich heen zag in zijn ‘Zomer 1960 excursiedagboek’. De aantekeningen zouden hem van pas komen bij het schrijven van het verhaal ‘Nooit meer slapen’, in 1961 verschenen in het tweede nummer van het jongerentijdschrift Taboe (in 1991 opgenomen in De laatste roker, later in deel 8 van de Volledige Werken), en de roman die ook Nooit meer slapen heette en in 1966 verscheen.

De titel is ontleend aan deze zin in het verhaal uit ‘61: ’Het is nu kwart voor tien, maar klaarlichte dag. Een land om nooit meer te slapen. Toch branden de lichtreclames.’

In het vierentwintig pagina’s tellende artikel ‘Stockholm door de ogen van W.F. Hermans’ in Furore, ‘vakblad voor bijzaken’, wandelt directeur, hoofdredacteur en vormgever Piet Schreuders in de voetsporen van fotograaf Hermans door Stockholm. Hij staat stil waar Hermans stilstond en maakt foto’s op de plekken die Hermans met zijn twee camera’s vastlegde. Hij had niet alleen aandacht voor stadsgezichten, hij had ook een scherp oog voor standbeelden, waarvan hij in meerdere gevallen focuste op de schaamdelen (m/v). Én, zegt Schreuders: ‘Hij bespiedt – zo mogen we het toch wel noemen – jonge vrouwen en fotografeert hen met de Kalloflex vanaf zijn cafétafeltje.’

Was de fotograaf W.F. Hermans een vieze oude man van 38?

De foto’s van jonge vrouwen zijn zeer decent. Op één opname neemt een vrouw een slok koffie, in haar linkerhand heeft ze zo te zien een sigaret. Het is lastig te zien of ze schoenen draagt. Haar witte rok bedekt haar knieën. Aan een tafeltje verderop zit een man die recht in de camera lijkt te kijken. Ziet hij wat Hermans aan het doen is? Zo’n Kalloflex was de Japanse versie van de Rolleiflex, een nogal groot ding waarmee je niet net kon doen alsof je géén foto maakte.

Een andere foto nam hij vanachter zijn eigen koffiekopje dat onscherp of de voorgrond staat. We zien een vrouw op de rug, een andere van opzij. Zij heeft iets mouwloos’ aan en ze moet erg lachen, kennelijk om iets wat haar vriendin haar net vertelde. Op een andere foto verbergt een vrouw haar gezicht achter haar arm. Of, vraagt Schreuders zich af: ‘zoekt ze iets in haar handtas, doet ze even een dutje?’ Vanachter een struik fotografeerde Hermans een zoenend stelletje. Piet Schreuders ontdekte dat deze locatie nu een vijver is.

Standbeelden laten zich gemakkelijker fotograferen, ook al heeft Hermans zich voor sommige opnamen toch in ongemakkelijke bochten moeten wringen. De foto (hierboven) van de waternimf bij de Agrippe-fontein met wat een ejaculerende fallus lijkt, zou je pornografisch kunnen noemen. De ‘fallus’ is in werkelijkheid een onderdeel van de fontein in de vorm van een vis, iets verderop in het water. De fotograaf heeft kans gezien om zijn perspectief zo te kiezen dat beide elementen dicht bij elkaar in beeld komen.

A dirty mind is a joy forever, zullen we maar denken.

Frank van Dijl

Furore no. 30, april 2025. WFH achterna. Stichting Furore. € 14,40.