Een lied met vier stemmen

Sommige romans van de vermaarde Portugese auteur António Lobo Antunes hebben de Portugese geschiedenis als onderwerp: de dictatuur van Salazar, de koloniale oorlog en de Anjerrevolutie. Dan moet zeker gewezen worden op de meesterwerken Fado alexandrino en De glans en pracht van Portugal. De omvang van de wereld is intiemer van aard: er wordt verteld over vier mensen van wie de levens met elkaar vervlochten raken. Een oude en puissant rijke zakenman kijkt, vanuit zijn appartement met zicht op de Taag in Lissabon, terug op zijn leven. Hij haalt herinneringen op aan de vrouw en zijn dochter die leefden in een souterrain in een armzalige buitenwijk nabij een parkje met een krakende schommel. De vrouw werkte in een fabriek van de familie toen hij haar zwanger maakte. Op latere leeftijd zal zijn dochter in het bedrijf komen werken en stap voor stap opklimmen naar het hoogste niveau. De oude man leeft inmiddels samen met een jongere vrouw die voor hem zorgt maar ook zijn geliefde is. Die jongere vrouw probeert samen met haar minnaar, een succesvolle advocaat, controle te krijgen over het fortuin van de zakenman.

Maar belangrijker dan het verhaal is de manier waarop Lobo Antunes dat verhaal vertelt. Want de Portugese auteur heeft een unieke stijl ontwikkeld waaruit blijkt dat de werkelijkheid minder belangrijk is dan de manier waarop die werkelijkheid wordt benaderd en beschreven. Zoals ook in zijn andere romans wordt verteld vanuit het perspectief van de personages. Elk op hun beurt krijgen de vier stemmen spreekrecht en wordt hun perspectief dominant. De monologen van die stemmen raken steeds meer met elkaar vermengd zodat dezelfde gebeurtenissen vanuit andere gezichtspunten worden bekeken. Zo ontstaat een niet-lineaire en gefragmenteerde vertelstructuur die op een puzzel lijkt. De hoofdstukken bestaan uit een enkele zin met veel komma’s, witruimte en onderbrekingen midden in een zin of woord door citaten, herhalingen of vragen die tussen haakjes staan. Die lange meanderende en meeslepende zinnen bevatten een intense en bedwelmende schoonheid door de ritmiek, de cadans en de herhalingen. In het voorwoord vergelijkt Arjan Peters Lobo Antunes daarom met Louis-Ferdinand Céline en Jon Fosse maar evengoed zijn er parallellen te vinden met het proza van Friederike Mayröcker of Javier Marías. De herhalingen zijn niet enkel te vinden op zinsniveau. Hele paragrafen komen terug in iets anders geformuleerde bewoordingen. De poëzie die daaruit voortvloeit is wonderbaarlijk mooi. Het boek begint met zinnen die als een mantra doorheen het verhaal terugkomen:

Eenzaamheid kan je afmeten aan het kraken van de meubels ‘s avonds, als mijn leunstoel ineens reusachtig groot wordt en niet meer lekker zit, en de prullaria op hun sierkleedjes uitzetten en met gespitste oren vooroverbuigen, van wie zou dat houten Maria-beeldje zijn geweest dat een vinger mist, wat voor kuch roept mij in de keel, wat zijn dat voor geheimen waar ik de woorden niet van versta, wat willen ze, ongetwijfeld afkomstig uit een klemmende kastlade vol vergeelde haarlinten en oude foto’s, bijvoorbeeld een brandweerman met een kind op de arm […]

De omvang van de wereld is het laatste boek van António Lobo Antunes. Het gaat over herinneringen en de vraag naar de betrouwbaarheid daarvan, over existentiële onzekerheid, over ouderdom en een diepgevoelde eenzaamheid. Maar ook de jeugd en het platteland worden gethematiseerd want alle personages lijken maar niet los te komen van hun verleden. Op abstracter niveau wil de auteur door middel van zijn stijl aantonen dat de wereld niet eenduidig en simpel is maar meerduidig en complex. De omvang van de wereld is de kortste roman van Lobo Antunes maar daarom niet minder indrukwekkend dan zijn ander werk.

Kris Velter

António Lobo Antunes – De omvang van de wereld. Vertaald uit het Portugees door Harrie Lemmens. Van Maaskant Haun, Amsterdam. 326 blz. € 27,00.