Bevlogen kanunnik

Hoe fascinerend is het al niet om in oude documenten terug te zien hoe mensen een halve of hele eeuw geleden leefden. Ga je verder terug in de tijd, dan lijken de raakvlakken met ons eigen bestaan misschien minder pregnant, maar dat hangt vooral af van iemands perceptie. Professor-emeritus Albert Derolez, 91 inmiddels, besteedde een belangrijk deel van zijn leven aan het Liber Floridus, een wereldberoemd handschrift uit de twaalfde eeuw, geschreven door een kanunnik in het eertijds Vlaamse Sint-Omaars.

Het werk wordt beschouwd als de oudste encyclopedie ooit. Het origineel wordt bewaard in de Universiteitsbibliotheek Gent – Boekentoren, maar een fraaie publieksuitgave, nu verschenen bij Borgerhoff & Lamberigts, met uitgebreide inleiding, beschrijvingen, verklaringen, indexen, bibliografie en afbeeldingen van de talrijke illustraties, geven ook de geïnteresseerde leek een mooi inzicht.

Wat ooit op perkament, soms wat er op dat gebied maar voorhanden was, werd geschreven en getekend, laat nu goed uitkomen hoe er destijds naar de wereld in de volle breedte werd gekeken. Er waren eerdere pogingen daartoe, die voorin deze uitgave staan vermeld, maar wat het Liber Floridus zo uniek maakt, is dat het oudste handschrift nagenoeg helemaal zelfstandig door één persoon is uitgedacht, gecompileerd, neergeschreven en geïllustreerd. Auteur, scriptor en miniaturist zijn dus één en dezelfde persoon. Een man die zich Lambert noemde, maar van wie verder niets bekend is.

De religieuze benadering van de kanunnik, een rooms-katholieke geestelijke immers, is vanzelfsprekend onvermijdelijk, maar hij citeert ook vaak uit het werk van anderen als een ware wetenschapper avant la lettre. Er is bijvoorbeeld sprake van de verblijfplaats van de acht hogere Engelenkoren, maar ook van de macht van Satan. Er is ruime aandacht voor de geschiedenis van de Eerste Kruistocht, mogelijk het startpunt voor het schrijven van het Liber Floridus in 1106, en het ooit aanbrekende einde der tijden. Moralisme hoort daar qualitate qua bij, zoals de lijst over de Twaalf Verkeerdheden:

Een wijze zonder goede werken.
Een plebejer zonder tucht.
Een volk zonder wet.
Een grijsaard zonder godsdienst.
Een ongehoorzame jongeling.
Een rijke die geen aalmoes geeft.
Een vrouw zonder zedigheid.
Een machthebber zonder deugd.
Een twistzieke christen.
Een hoogmoedige arme.
Een onrechtvaardige koning.
Een onverschillige bisschop.

In het kader van de beschrijving van het dierenrijk, het Bestiarium, kennis geput uit onder meer de encyclopedie van Isidorius van Sevilla, kom je niet alleen ons bekende dieren tegen, maar ook fabeldieren als de draak en de griffioen. Derolez stelt geregeld vast dat Lambert beslist verder keek dan de Bijbel. In twaalf kolommen schrijft hij op welhaast wetenschappelijke wijze en zonder moraliserende terzijdes, vijfhonderd Latijnse namen van de botanische nomenclatuur met hun verschijningsvormen.

Lambert was dus duidelijk een bevlogen kanunnik met een open blik. Toch bleef hij vanzelfsprekend een mens met zijn beperkingen. Derolez moet constateren dat de geestelijke soms ook wel eens even de weg kwijt was, af en toe slordig en ook veel niet kon verklaren. Dat een twaalfjarig meisje in het jaar 825 na het ontvangen van de heilige communie drie volle jaren vastte door in het geheel geen ‘lichamelijk voedsel’ te gebruiken, een gegeven dat de ijverige kanunnik uit andermans annalen haalde, nam hij gewoon voor waar aan. Derolez kan daarbij niet anders dan noteren dat hij hier duidelijk te weinig kritisch is geweest.

Dat het Liber Floridus niet in de laatste plaats een grote grafische schoonheid bezit mag duidelijk zijn. De afbeeldingen en teksten vormen een twee-eenheid die elkaar versterken. Kaarten en diagrammen geven het geheel bovendien een kijkje in de vroegste vormen van geleerdheid. Dat geldt ook voor de oudste kaart van Europa, waarop landsgrenzen zijn aangeduid. Lambert had in zijn stoutste dromen niet kunnen bevroeden dat zijn boekwerk in de twintigste- en eenentwintigste eeuw het levenswerk zou vormen van een alom erkend expert als Albert Derolez. En al helemaal niet dat dat diepgravende levenswerk bij Borgerhoff & Lamberigts nog eens zo fraai uitgegeven zou worden voor een algemeen publiek.

André Keikes

Albert Derolez – Liber Floridus. De oudste geïllustreerde encyclopedie (1121). Borgerhoff & Lamberigts, Gent. 216 blz. €40.