‘het kind dat een reus is geworden trekt door de gehele wereld’

‘Dichters hebben altijd in de voorhoede van het verzet gestaan, van het eisen van verandering. Daarom wil Breuk in de horizon een kerf zetten op horizons die onveranderlijk, onbeweeglijk lijken. Dat zijn de horizons van geweld, intolerantie, uitsluiting; de horizons van ondoordringbare dood, en van verdriet,’ schrijft Antjie Krog. Eerder verscheen bij de Bezige Bij al Stip op de horizon met 80 gedichten over vrijheid. Nu is er ook Breuk in de horizon, een bloemlezing over verzet, samengesteld en ingeleid door Antjie Krog. In haar voorwoord schrijft ze dat poëzie de diepste vorm van filosofie is, die spreekt tot die kille, harde skylines van ons: ‘We hebben kleine openingen nodig die licht en zuurstof bieden op de dagen dat we niet meer verder kunnen.’ Met deze bloemlezing laat ze die mogelijke openingen zien, uit de pen van een zeer gevarieerd gezelschap dichters van over de hele wereld en uit verschillende tijden.

De bundel is in drie afdelingen verdeeld. Deel 1 bevat poëzie van dichters die niet bekend staan om groot verzet, maar die wel laten zien dat ieder van ons vaak onwaarneembare daden van verzet pleegt om betekenis te geven aan het bestaan. Wisława Szymborska beschrijft hoe je na een oorlog de boel weer netjes moet opruimen en de aandacht van de media algauw door nieuwe oorlogen wordt getrokken:

In ditzelfde gedicht beschrijft ze ook hoe er mensen zijn die dit gaat vervelen. Er zal ook altijd iemand zijn die gaat liggen en lui naar de wolken gaapt. Persoonlijke verzet kan ook te maken hebben met je anders voelen dan de norm, of met een gevoel van zinloosheid: ‘Ik weet dat deze dag niks heeft gedaan / wat hem de moeite waard maakt om te onthouden’, schrijft Nathan Trantraal. Je bent geneigd alle hoogtepunten te noemen, maar je leven bestaat vooral uit dagen waarin niks gebeurt. Daarom legt hij zijn hand op de was die te drogen hangt en neemt zich voor die dag niet te vergeten.

Het tweede deel verbindt verzet met wanhoop. Dagelijkse handelingen worden in verband gebracht met dramatische gebeurtenissen, waardoor ruimte ontstaat waarin je je met het leven of met de dood kunt verzoenen. Elisabeth Eybers schrijft in ‘Oggend’:

Zij beschrijft in het Zuid-Afrikaans hoe je wanhopig en somber kunt wakker worden, terwijl ook de nacht al zwaar was. In deze afdeling geven meer dichters uiting aan gevoelens van depressie en wanhoop. Ook het bekende gedicht ‘De volgende scan duurt vier minuten’ van Lieke Marsman is hierin opgenomen. Hierin uit zij de machteloosheid die je als zieke kunt voelen, zelfs als je behandeld wordt. Krog heeft een gedicht van zichzelf opgenomen over depressie, geschreven vanuit de ander: ‘was je lichaam zo doorzichtig alsof mijn / hand zo door je heen kan als ik probeer / tegen te houden dat je verdwijnt’.

In het derde deel is verzet met woede verbonden. Hier lees je poëzie die in opstand komt tegen systemen. Een prachtig gedicht van Ingrid Jonker is ‘Het kind dat doodgeschoten is door soldaten bij Nyanga’. Het eindigt met:

In deze afdeling is naast iconen van het verzet als Nelson Mandela ook het prachtige gedicht van Babs Gons ‘Ga terug naar je eigen land’ opgenomen, dat ik al een paar jaar bij de opening van het schooljaar in mijn klassen gebruik, omdat het zo mooi laat zien hoe je eigen land niet alleen iets geografisch is, maar iets wat diep van binnen wortelt:

In de bundel is veel ruimte ingenomen door vrouwelijke auteurs, onder wie twee Nobelprijswinnaars en een internationale nieuwe generatie die over lgbtqia+ schrijft. Zij proberen daarmee een breuk in de horizon van discriminatie te houwen.

Deze bloemlezing vormt een mooie basis van waaruit je gesprekken kunt aangaan over het belang van verzet in de samenleving. Alleen al het mooie voorwoord biedt genoeg stof tot overdenken: verzet ‘voedt bevestiging en bewustzijn van de kardinale deugden van rechtvaardigheid, moed, wilskracht en voorzichtigheid’. Daar kunnen we in deze tijd wel wat van gebruiken.

Dietske Geerlings

Antjie Krog – Breuk in de horizon; Een bloemlezing over verzet, samengesteld en ingeleid door Antjie Krog. De Bezige Bij, Amsterdam. 224 blz. € 23,99.