De onafwendbare mislukking in elke terugkeer

Het verleden laat zich niet herbeleven. Elke poging om toch terug te keren naar een geliefd verleden, is gedoemd te mislukken. In De onmogelijke terugkeer reist Amélie Nothomb opnieuw naar haar geliefde Japan. Wat begint als een luchtig en bij momenten bijna banaal reisverslag ontpopt zich tot een filosofische oefening in zelfreflectie.

Boek nummer 33. Wie Amélie Nothomb kent, weet dat de Franstalig Belgische schrijfster elk jaar sinds 1992 en haar debuut Hygiëne van de moordenaar een kraakverse roman aflevert. Wie een beetje vertrouwd is met haar werk, weet ook dat Nothomb een belangrijke band heeft met Japan, denk maar aan haar romans Met angst en beven (1999) en De verloofde van Sado (2007).

Als diplomatendochter heeft ze haar eerste levensjaren doorgebracht in Japan. Het vertrek op haar vijfde is en blijft een trauma. Nadien keert ze terug als jonge twintiger, vastbesloten dat er een toekomst in het land van de rijzende zon ligt. Maar zowel haar eerste werkervaring als haar eerste grote liefde draaien uit op een mislukking. Nothomb keert ontgoocheld terug naar Europa, maar haar liefde voor Japan blijft overeind. ‘Dat echec deed niets af aan mijn liefde: ik was nog steeds smoorverliefd op het land,’ schrijft ze in De onmogelijke terugkeer.

In dat jongste werk keert Nothomb dus terug naar Japan. Ze doet dat in mei 2023 samen met haar vriendin Pep Beni (fictieve naam), die een reis voor twee personen gewonnen heeft in een fotografiewedstrijd. Nothomb brengt verslag uit over hun reis en over hun bezoek aan tempels, tuinen, cafés… Dat reisverslag is nogal idolaat en heeft niet altijd veel om het lijf, al is de vreemde wisselwerking tussen Pep en Nothomb bij momenten wel grappig om te volgen. Terwijl Nothomb zich lijdzaam schikt naar het onderkoelde Japanse formalisme is Pep zowat alles wat Japan niet is: luid, uitbundig en onconventioneel.

Tussen Pep en Japan lijkt het meteen te klikken. Dat brengt Nothomb bij de kern van haar verhaal. Waarom is haar eigen onvoorwaardelijke liefde voor Japan nooit volledig beantwoord? Dat was nochtans wél het geval voor haar vader, wiens negenjarige diplomatieke post in Japan een doorslaand succes was. Het antwoord op die vraag is lange tijd onduidelijk, maar blijkt deels te liggen bij diezelfde vader, de in 2020 overleden baron Patrick Nothomb over wie ze het jaar nadien het geslaagde Bloedlijn schreef. Die vader beëindigde ruzies blijkbaar vaak met de zin: ‘Jij bent net als ik, je bent niets.’ Het voedde Amélies gebrek aan eigenwaarde. Japan, en specifiek dan Tokio, werkte als een katalysator voor dat knagende gevoel van ‘onbekwaamheid’.

Ik kan het niet. Die zin zeg ik wel vijftig keer per dag bij mezelf, en niet alleen als ik in Japan ben. Maar in het land van de rijzende zon heb ik dat vreselijke gevoel voor het eerst ervaren: ik kan het niet. Wat niet? Niets, wat dan ook. Leven in Japan. Leven.

Nothomb koppelt die zelfreflectie aan andere filosofische bespiegelingen. Zo verwijst ze naar Nietzsche en zijn ‘eeuwige terugkeer’, de denkoefening dat je alles wat je hebt meegemaakt tot in het oneindige opnieuw zal beleven. Bij Nothomb wordt dat een onmogelijke terugkeer, net omdat ‘zelfs de meest absolute liefde (me) niet de sleutel verschaft om terug te gaan’. Nothomb vergelijkt het aan het slot zelfs met de uitdrijving uit het paradijs en de onmogelijke terugkeer naar de tuin van Eden. In elke poging om terug te keren naar dat paradijselijk verleden schuilt dus onafwendbaar de mislukking. Op die manier hangt Nothomb ook haar wagonnetje aan Marcel Proust. Ook Proust vond dat de mens niet moest proberen fysiek terug te keren naar plaatsen in het verleden. Dat verleden is namelijk onherroepelijk, het kan niet herbeleefd of veranderd worden. De enig mogelijke reis naar dat verleden schuilt in jezelf en in de herinnering.

Maarten De Rijk

Amélie Nothomb – De onmogelijke terugkeer. Uit het Frans vertaald door Marijke Arijs. Uitgeverij Tzara – Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 112 blz. € 23,99.