Met het onderstaande essay won Lizayra Dassen de Gerrit Krolprijs 2025.

Een uitdagende onwetendheid

Kunst: onze boodschapper van emotie, van diepere betekenis, van stof tot nadenken. Kunst stelt ons vragen en laat ons nieuwsgierig achter; onwetend, zonder antwoorden, met de mond vol tanden of met een nieuwe blik. Artificiële Intelligentie (AI), daarentegen, is juist onze boodschapper van het bekende, het bestaande. Voor ons gevoel is het soms het alziende oog, het alwetende brein, datgene dat ons antwoorden geeft en zal blijven geven op al onze vragen. Maar het is ook slechts een vervormer van reeds gecreëerde kunst, een imitator van miljoenen kunstenaars.

Kunst gemaakt door mensen stelt onze kennis van de wereld en van onze normen en waarden continu op de proef. Kunstenaars, dat wil zeggen andere mensen die ook vragen hebben en niet alles weten over goed en kwaad, welke God er is, en wat het doel van het leven is, maken kunst met een onderliggende en diepere betekenis. Kunst die ons vragen stelt, waar soms (lees: meestal) geen eenduidig antwoord op is. Dat is best eng voor ons. Het confronteert ons met onze onwetendheid, met ons onvermogen om al onze vragen over de wereld te beantwoorden. AI stelt ons deze lastige vragen niet. Het heeft geen vermogen om het onwetende om te zetten in vragende kunst, want AI heeft geen metacognitie; het weet niet wat het (nog) niet weet. Wanneer we er op deze manier naar kijken, is kunst laten maken door AI misschien geen vreemde keuze. Voor een individu zal kunst gegenereerd door AI altijd in lijn zijn met persoonlijke voorkeuren. Het zal niet onduidelijk zijn, niet aanstootgevend zijn en het zal altijd mooi zijn voor dat individu.

Dit brengt mij op het voor mij belangrijkste onderwerp als we het hebben over kunst in onze maatschappij: het doel van een kunstwerk. Voor mij is het doel van kunst een samenspel tussen de maker en de aanschouwer of ontvanger. De maker zie ik voor me als een echte denker, een vrije geest met idealen over hoe de wereld eruitziet, zou kunnen zien of zou moeten zien. Een creatieveling, die ons met de juiste woorden of beelden een kleine inkijk kan geven in hun zienswijze van de wereld. De ontvanger is iemand die wil leren, hetzij informatief, hetzij emotioneel. De ontvanger wil iets nieuws zien, wil iets voelen, geprikkeld worden en met nieuwe gedachten de kunst meenemen of achter zich laten. We vragen ons als ontvangers dan ook regelmatig af: wat kan de auteur of maker hiermee bedoeld hebben? Welke boodschap zou ik hieruit moeten halen? Op deze manier dagen we elkaar als mensen onderling uit om op andere manieren over dingen na te denken. Met muziek, tekeningen, films, schilderijen, boeken, gedichten en alle andere vormen van kunst; het geeft stof tot nadenken, van een mens tot een ander mens.

Wat samenhangt met dit doel van kunst, is de vraag welke waarde we aan kunst geven; wanneer is iets nu echt mooi of waardevol? De huidige tijd, evenals de geschiedenis overigens, laat ons keer op keer zien dat de kunst die we als maatschappij als waardevol zien, doorgaans van grote namen komt. Mensen of merken die belangrijk zijn (geweest) voor onze maatschappij krijgen de meeste aandacht. Daarnaast zijn we ons bij het op waarde schatten van kunst bewust van hoeveel werk een ander mens aan het kunstwerk heeft gehad; we kunnen ons inleven in de inspanningen van een ander individu. Belangrijke of waardevolle kunstwerken zorgen daarmee voor verbinding: aanhangers van kunstenaars vinden elkaar, respecteren het werk, bediscussiëren de stukken en laten zich erdoor inspireren. Tegenhangers verbinden overigens ook, echter met een ander motief. Het ‘kennen’ van de kunstenaar helpt ons dus in het vormen van relaties, van conversaties rondom kunst, en van verklaringen van de boodschap van het kunstwerk. Met ieder stuk dat de kunstenaar produceert, krijgen we een nieuw puzzelstukje voor het complete wereldbeeld of ideaal van de kunstenaar. Het speculeren over de idealen en motieven van een kunstenaar brengt veel andere mensen dus inspiratie, verbinding, vermaak en zingeving.

Op een nog hoger maatschappelijk niveau heeft kunst naar mijn idee ook een belangrijke rol in het creëren van controverse voor sociale verandering. Succesvol controversiële kunstwerken kunnen ons verbazen, boos maken, aan het huilen brengen of medelijden opwekken. Hoe het ook zij; ze starten een conversatie over het onderwerp van het stuk. In maatschappelijke discussies en bewegingen betreffende ongelijkheid, onderdrukking en racisme heeft kunst op deze manier een immense rol gespeeld. En laten we eerlijk zijn, dat doet het nog steeds. Kunst reflecteert niet alleen op het huidige wereldbeeld, maar kijkt ook vooruit naar wat kan zijn en waar we naartoe bewegen als maatschappij. Het daagt ons uit om over onderwerpen te spreken die taboe zijn. Die onderwerpen worden herkend door mensen die deel uitmaken van die maatschappij; zij herkennen een tendens, denken na over een sociaal geaccepteerde manier om het probleem aan het licht te brengen en voeren het uit op hun eigen creatieve wijze. Kunstenaars kunnen hiermee aan de start staan van grote sociaal maatschappelijke veranderingen; een uitermate belangrijke rol voor de mensheid.

Wanneer kunst is gemaakt door AI vervalt naar mijn idee een groot deel van wat ik heb geschreven over het doel en de waarde van kunst. AI heeft in het maken van kunst geen hoger doel, geen emotionele intentie en al helemaal geen menselijk en maatschappelijk inlevingsvermogen. AI kan, met de juiste prompt (of opdracht) ontzettend veel, maar het zal nooit volledig de kunst en creativiteit die wij in ons hoofd hebben, en de idealen die we daarmee nastreven, kunnen nabootsen. We moeten daarbij niet vergeten dat dit momenteel het enige is dat AI tot nu toe voor ons kan betekenen: het kan dingen uitvoeren, die wij zelf al eens hebben gedaan. Iedere AI-tool wordt gevoed door informatie die wij zelf in het verleden hebben gegenereerd. Eigenlijk kunnen we dus ook niet verwachten dat kunst van AI werkelijk nieuwe dingen zal maken; het zal simpelweg hergebruiken wat er al is. Daardoor kan ik AI ook niet werkelijk als kunstenaar omschrijven. In zekere zin zou een ‘AI-kunstenaar’ de meest identiteitsloze kunstenaar zijn die ik kan verzinnen; het gebruikt iedereens reeds bestaande kunst als bron van inspiratie. Een kunstenaar zonder doel, als een schipper zonder koers. Dat maakt het ook lastig voor de ontvanger van de kunst om er een diepere betekenis in te herkennen; we weten eigenlijk op voorhand al dat die betekenis niet vindbaar is, want AI heeft geen eigen intentie. Althans, niet bewust.

Er schuilt mogelijk concreet gevaar in intentieloos hergebruik van kunst buiten de originele context: AI heeft geen geweten zoals wij dat in de mensheid (en het gehele dierenrijk) wel hebben. AI kent de ongeschreven sociale regels niet; het voelt niet aan wat wel en niet ‘kan’. Het weet bijvoorbeeld wel dat uitingen die nazisme verheerlijken niet door de beugel kunnen in de huidige samenleving, dat staat natuurlijk ook op het internet beschreven, maar met een aantal omwegen in prompts is het helaas nog steeds vrij gemakkelijk om een nazistische uiting in een positief licht op het scherm te krijgen. Dit illustreert voor mij het gevaar van AI en maatschappelijke betrokkenheid in de vorm van kunst. Wanneer een individu, een mens, dergelijke kunst zou creëren, dan zouden we die persoon daarop terechtwijzen, afrekenen en wat dies meer zij. Bij AI weten we niet zo goed wie we verantwoordelijk moeten houden. De bronnen? De maker van AI? Degene die de prompt intypt? Een tweede zorg rondom de werkwijze van AI is dat bepaalde groepen in de maatschappij structureel ondergerepresenteerd (zullen) worden. Omdat AI werkt met bronnen van het internet, en niet alle groepen van de wereld voldoende middelen hebben om zichtbaarheid op het internet te creëren, zou door AI gegenereerde kunst ook (verdere) polarisatie in de samenleving in de hand kunnen werken. Deze kunst zal een selecte groep aanspreken, die vervolgens met hun online zichtbaarheid weer verantwoordelijk is voor de input voor het volgende stuk.

Al met al heb ik als het om AI gaat een behoorlijk dilemma. Ik zie de potentie zoals andere mensen die ook zien in de routinematige taken die wij niet waardevol achten voor onze dagelijkse bezigheden. Natuurlijk gebruik ik ook een AI-tool om mijn Vancouver-bronnen om te zetten in APA, of om mijn lange mail te vertalen. En in sectoren als de bedrijfskunde, economie, de zorg en allerlei andere is er ontzettend veel mogelijkheid om het ‘nutteloze’ werk uit handen te nemen. Daarvoor is AI naar mijn idee echt heel passend. Maar echt vakmanschap? Nee, ik denk niet dat we dat aan AI toe moeten vertrouwen. De rol van kunst in ons leven en onze maatschappij contrasteert daarvoor te sterk met de rol die AI heeft. Kunst zou moeten gaan over zingeving, over een gevoel teweegbrengen bij een ander, over verbinding en over verbazing. Het moet gesprekken starten, mensen bewegen en vragen stellen. Om als mensen en als mensheid te groeien, moeten we op zoek naar dat wat we nog niet weten; onze onwetendheden. We moeten elkaar uitdagen met controversiële en indrukwekkende kunstwerken. Een uitdagende onwetendheid, dát is wat we moeten nastreven met kunst. En ik geloof dat dat het beste lukt, met een ander mens als kunstenaar.

Lizayra Dassen