Speuren naar kunstenaar Marlow Moss

Onlangs werd bekend dat het Kunstmuseum Den Haag ruim honderd werken van de Britse kunstenares Marlow Moss heeft aangeschaft. Het gaat om schetsen die zij maakte in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw. Moss is inmiddels een ‘icoon van de genderbeweging’ en in Groot-Brittannië een ‘lhbti-boegbeeld’. Maar toen biografe Florette Dijkstra op zaterdag 23 maart 1991 aan haar zoektocht naar Marlow Moss begon, was ze vrij onbekend. Een lot dat ze deelde met andere vrouwelijke kunstenaars. Volgens Germaine Greer werden vrouwelijke kunstenaars lang als nabootsers van mannen gezien. Ook Moss werd als ‘volgeling’ of ‘discipel’ van Piet Mondriaan beschouwd, een van de redenen voor het Kunstmuseum om haar werk aan te schaffen.

In haar boek De sprong in het licht reconstrueert Dijkstra het levensverhaal en het oeuvre van Marlow Moss. Zij kleurt de contouren in met veel sprekende details. Moss wordt als Marjorie geboren in een rijk gezin in Londen. In haar jeugd is ze vaak ziek en moet ze kuren in Cornwall. Ze krijgt een formele kunstopleiding, aanvankelijk als beeldhouwer en later als schilder. De muziek inspireert haar tot het maken van abstracte kunst. Eind jaren twintig verandert Marjorie haar naam in Marlow en gaat zich androgyn kleden. In Parijs studeert ze verder. Daar ontmoet ze in 1929 op het terras van Café de Flore Netty Nijhoff-Wind, de ex-vrouw van dichter Martinus Nijhoff. Ze blijven de rest van hun leven verbonden. Als A.H. Nijhoff schrijft Netty in 1931 de roman Twee meisjes en ik. Dijkstra schrijft: ‘fictie, maar voor het eerst zag ik kleur in Marlows portret en kwam het gestileerde beeld in beweging.’ Via Nijhoff ontmoet Moss de Nederlandse schilder Mondriaan die haar werk sterk beïnvloedde. Na een jarenlang verblijf in Parijs koopt Moss een ‘chateau’ in Normandië, waar Netty en zij allebei hard werken en veel gasten ontvangen. Door de oorlogsdreiging vluchten ze naar Netty’s huis in Zeeland. Met de laatste boot vertrekt Moss in mei 1940 naar Engeland, waarna het contact met Nijhoff stokt. Een uitnodiging van Mondriaan om naar de VS te komen, slaat ze af. Ze blijft hard werken en zoekt expositiemogelijkheden in Londen en Cornwall. Na de oorlog vinden Moss en Nijhoff elkaar terug en gaan weer samenleven. Deels in Lamorna in Cornwall en deels in het Zeeuwse Biggekerke. In 1958 overlijdt Moss in Engeland aan kanker. Netty erft haar werk en laat dat op haar beurt na aan haar zoon Wouter Stephan, de fotograaf ‘Faan’ Nijhoff.

Zoals Dijkstra in haar inleiding schrijft, krijg je via Marlow Moss en haar werk alle kanten van de kunstwereld te zien, zowel de mooie als de moeilijke. De inspirerende contacten met Mondriaan en de kille reacties van andere abstracte kunstenaars in St. Ives als Barbara Hepworth. Jaloezie of desinteresse? Moss’ abstracte schilderijen lijken soms zo op Mondriaans, dat haar werk later als ‘oefenmateriaal’ voor de restauratie van Mondriaans is gebruikt. Het is tragisch dat een groot deel van Moss’ werk verloren is gegaan door het bombardement op haar huis in Evreux. Dat waren bijvoorbeeld veel volledig witte reliëfs met hout en koorden. Toch is er nog veel overgebleven, al is niet altijd duidelijk waar alles gebleven is. Even spannend als verwarrend zijn de passages in het boek waarin Dijkstra op zoek gaat naar het verloren gegane werk. Ligt het nog in een kluis in Zürich? Is het verkocht? De juridische processen rondom de erfenis lijken haar een belangrijke oorzaak van Moss’ jarenlange onzichtbaarheid in de kunstgeschiedenis. Dijkstra is zelf kunstenares en deed iets bijzonders: zij maakte al de schilderijen die ze kende van Marlow Moss na op de schaal 1:2. Met blanco doeken verwijst ze naar werken waarvan ze de naam kende, maar nooit een afbeelding had gezien. Dijkstra’s reconstructies worden op hun beurt weer geëxposeerd, wat de verwarring kan vergroten. Het boek is mooi vormgegeven met veel kleurenreproducties van Moss’ werk. Ze zijn weliswaar te klein afgebeeld, maar door Dijkstra’s nauwgezette beschrijvingen kun je er toch veel details in ontdekken. Ook prachtig zijn de foto’s die Faan Nijhoff van Moss maakte in haar iconische paardrijdkleding met hooggesloten strikdas.

Dijkstra schreef eerder het boek Verdwenen levens waarin haar onderzoeksavonturen centraal staan. Voor liefhebbers van biografisch speurwerk is ook haar boek over Marlow Moss een prettige leeservaring. Je volgt Dijkstra bijna van dag tot dag in haar research. Dat betekent sfeervolle passages over bezoeken aan huizen en bibliotheken in Cornwall en aan tuinen die Marlow zelf nog had ingezaaid. Je maakt kennis met fascinerende personen zoals de excentrieke Marika de la Salle, over wie Dijkstra een roman schreef. Je ontdekt dat Albert Mol, die als jongeman een relatie met Faan Nijhoff had, vijftig jaar na dato nog een plattegrond van Moss’ Chateaux d’Evreux kon tekenen. Je snuffelt mee in de garage van schrijver Andreas Oosthoek in Biggekerke, die als erfgenaam van Faan Nijhoff ook het werk van Marlow Moss erfde. Je luistert mee tijdens plezierige ontmoetingen met mede-onderzoekers als Lucy Howarth en ‘partner in crime’ Marja Pruis. Je voelt de spanning als Dijkstra in 2024 in Zuid-Frankrijk een ineens opgedoken koffer opent, waarin prachtige brieven en andere documenten blijken te zitten.

Maar wie denkt een chronologisch levensverhaal over Marlow Moss te gaan lezen, tast met Een sprong in het licht juist in het duister. Dit is een onderzoeksverslag en geen klassieke biografie. Zo onthult Dijkstra pas op tweederde van het boek Moss’ juiste geboortedatum en -plaats. En door de recente vondst van de koffer met de brieven, lees je relevante citaten pas helemaal aan het eind van het boek. Dat maakt Moss’ levensverhaal en reputatie niet duidelijker. Het is dan ook niet gek dat de opsomming van de onderzoeksvragen die Dijkstra zich stelt, bijna anderhalve pagina lang is. Op lang niet al deze vragen heeft ze een antwoord kunnen vinden. Door deze vertelvorm te kiezen, heeft Florette Dijkstra wél laten zien dat de waardering van kunstenaars in het algemeen en queer kunstenaars in het bijzonder, eerder golfbewegingen, witte vlakken en schaduwpartijen laat zien, dan rechte lijnen.

Petra Teunissen

Florette Dijkstra – De sprong in het licht: Marlow Moss (1889-1958), Querido, Amsterdam. 436 blz, € 32,99.