Vrijdenker of onverantwoordelijke prutser?

Met de mijmering van wijlen Karel van het Reve over de wonderlijkheid dat herinneringen uiteindelijk allemaal verdwijnen als degene die de herinnering had zelf verdwenen is, begint De terugkeer van de charlatan van Jo Komkommer. Een boek vol herinneringen, die wat langer meekunnen omdat ze nu op papier staan. En ook omdat de auteur een bijzondere naam heeft, die je niet snel vergeet.

Als niet-Antwerpenaar, niet-Vlaming, denk je onwillekeurig aan een pseudoniem, maar Jo heet werkelijk Komkommer. En dat mensen lachen als hij zich voorstelt, daar kan hij goed mee leven, vertelde hij onlangs aan De Gazet van Antwerpen, hij kan daar op zijn beurt wel weer om lachen. Dat was als kind wel anders, ook al was die familienaam direct en indirect verbonden aan twee bijzonder belangrijke Antwerpse sectoren: de diamanthandel en de bierbrouwerij.

Beide families krijgen volop aandacht in Komkommers boek, dat bij uitgeverij Manteau verschijnt, nadat hij eerder verhalen in eigen beheer uitgaf. De goede volgorde, want een grote uitgever herkent en erkent daarmee de betekenis van zijn werk.

Wat Komkommer – niet voor het eerst – schrijft zijn uiteenlopende ervaringen, kroniekjes, herinneringen in ieder geval, gelardeerd met kleine invallen, hier en daar een beetje Carmiggelt-achtig, bijvoorbeeld als hij gespreksflarden opvangt of als hem aandoenlijk gedrag van de medemens opvalt. Uit het verhaal Bruno Berlingo:

De woonkamer was (…) volgestouwd met robuuste meubelen uit de nadagen van de victoriaanse tijd en in een hoek stond een kapotte platenspeler op ondernemende mannen te wachten. Niets in de houding van John wees erop dat dit probleem ooit zou worden opgelost.

en:

We kregen een fluorescerende blubber voorgeschoteld die bewees dat de renaissance van de Britse keuken nog enkele decennia op zich zou laten wachten.

Het dagelijks leven van Komkommer, geen fictie, omvat herkenbare, niet al te uitzonderlijke ervaringen, maar hij weet ze wel zo aan te dragen, dat generatiegenoten en zelfs niet-generatiegenoten van de in 1966 in Wilrijk geboren schrijver, zichzelf een beetje in diens plaats kunnen denken. Nooit zwaar aangedikt, opgeklopt of ongeloofwaardig sexy gemaakt, maar evenmin verborgen achter een scherm van valse bescheidenheid. Ook al presenteert hij zich wel graag een beetje als een charlatan, ‘Zijn favoriete hobby is lummelen’, leert het omslag. Het is een term die vragen oproept.

Is een charlatan nu een vrijdenker, die op intuïtie zijn eigen keuzes maakt zonder zich te laten meeslepen door modes en maatschappelijke gektes of juist een onoordeelkundige halve gek, die maar wat aanprutst en zijn verantwoordelijkheid niet neemt? In De Gazet van Antwerpen betrekt Komkommer het woord op zichzelf, maar bijvoorbeeld ook op het groeiende aantal charlatans die het in de wereld voor het zeggen hebben. En dat vindt hij dan verontrustend.

Ondanks deze raadselachtige ambiguïteit van dat woord, laat Komkommer merken een ervaren schrijver te zijn, dat proef je snel. En niet minder een veellezer, geen wonder, want hij werkt al heel lang in bibliotheken en aanverwante branches. Een bevlogenheid die zich in zijn familie ook uitstrekt tot de hedendaagse beeldende kunst. Het maakt zijn familiegeschiedenissen die uitgebreid aan de orde komen, en die allesbehalve gemiddeld zijn, tot boeiende stukken Antwerps verleden.

Dat de cultureel breed geïnteresseerde schrijver met zijn buitengewone achtergrond ook nog moet werken om den brode, bleek niet altijd gemakkelijk, zoals het titelverhaal leert. Je contract loopt af en je staat opeens met beide benen in de harde realiteit, hoe leuk het leven verder ook mag zijn. Het vinden van een baan bij een bibliotheek, hoe nederig aanvankelijk ook, is dan precies wat je als boekenenthousiast nodig hebt. In de tussentijd hield hij zich vast aan wat hem ‘Carmiggeltiaans’ opviel:

Ik (…) bezocht expo’s zoals die van Bill Viola in het immer vrolijke Luik, schoot in de lach met schitterende uitspraken die ik opving, zoals ‘ We hebben zeven jaar gevreeën met een kleine v’ en ‘Voor onze generatie zijn huisdieren de nieuwe kinderen en planten de nieuwe huisdieren, troostte een ontroostbare vriend wiens Russische vrouw hem had verlaten waardoor hij zo door verdriet werd verteerd dat zelfs de ironie van Gerard Reve geen verlichting schonk, (…).

De terugkeer van de charlatan, opgedeeld in tweeëntwintig verhalen, haalt veel overhoop, is hier en daar wel eens wat breedvoerig en er wordt met namen en locaties gestrooid, maar Komkommer treft mooi de sfeer van die voorbije dagen aan de Schelde, waardoor het helemaal niet zo erg is als je eens wat details onbegrepen of namen ongekend voorbij laat gaan. Misschien moet je er als lezer dan ook maar een beetje een charlatan voor zijn.

André Keikes

Jo Komkommer – De terugkeer van de charlatan. Manteau, Antwerpen. 336 blz. € 24,99.