Een boek voor alle tijden

Laurence Rees, het voormalige hoofd van de afdeling documentaires van de BBC en bovendien prijswinnend documentairemaker en schrijver van negen non-fictieboeken over de nazi’s en de Holocaust, heeft met In de geest van de nazi’s, een genuanceerd werk afgeleverd waarin hij de psychologische krachten die Hitler en zijn kliek dreven, die ze bewust dan onbewust hebben uitgebuit, heeft gecategoriseerd.

De ondertiteling 12 waarschuwingen uit de geschiedenis geeft de achterliggende gedachte bij dit boek weer. Veel van de mechanismen die Rees beschrijft worden momenteel opnieuw door complotdenkers, door spindoctors van het kwaad gebruikt. De sociale media daarbij als ideale extra onruststoker, als katalysator van de steeds sterker wordende polarisering, als rechter en beul ineen. Mensen horen nu eenmaal graag wat ze willen horen, waar ze in willen geloven. Waarschuwingen die we ter harte zouden moeten nemen in een tijd waarin sluikpropaganda een hoge vlucht heeft genomen. Rees heeft in de afgelopen decennia stad en land afgereisd om daders en slachtoffers te interviewen, om theorieën bij wetenschappers, geschiedkundigen, psychologen en artsen te toetsen.

Hij verdeelt zijn bevindingen in twaalf hoofdstukken, die evenzoveel factoren behandelen die een beslissende rol hebben gespeeld bij het aanvankelijke succes van het totalitaire regime. Het ‘we hebben het niet geweten’ van de meeste Duitsers na afloop van de oorlog, moet toch na lezing van dit heldere werk opnieuw als farce worden gezien, als een soort zelfverdedigingsmechanisme.

Net zo goed als de vergoelijking van sommige van de daders, stuitend is. Vooral in de vaste overtuiging, gesteund door de complottheorie, dat men voor ‘de goede zaak aan het werk was’. De SS’er die in de jaren vijftig als zakenman Joodse handelspartners treft, grappen maakt over het feit dat hij ook in Dachau opgesloten zat. Tot tweemaal aan toe. Eerst als bewaker, later als gevangene van de Amerikanen. Dat laatste onder omstandigheden die niet te vergelijken waren met die onder de nazi’s, maar dat zegt hij er niet bij.

Ja, er werd driftig gemanipuleerd, al vanaf de jeugd, de propagandamethodes van Goebbels waren geraffineerd, nieuw voor die tijd, maar toch, zonder een brede en zeer enthousiaste basis was een dergelijke dictatuur niet zo ‘succesvol’ geweest. Waarom pleegden de nazi’s al die misdaden, hoe was het mogelijk dat mensen van een beschaafd volk, met grote componisten, literatuur en kunst, dergelijke ongekende wreedheden begingen? En welke relevantie heeft dat voor ons heden ten dage?

Rees weet te boeien met zijn antwoorden op die vragen, met zijn verslag, met de originele insteek. Het is goed opgezet, is geen saaie opsomming van getallen, maar een informatief geheel, gesteund door goede analyses en voorbeelden van individuele levens. Het geheel is in een prettige stijl geschreven. Ook voor iemand die zelf al veel kennis heeft opgedaan over de geschiedenis van die tijd zijn er af en toe nog opvallende nieuwe inzichten te ontdekken. Het is gelukkig geen werk dat alles tot in den treure voorkauwt. De lezer is immers doorgaans intelligent genoeg, kent als het goed is in elk geval de grote lijnen. Hopelijk herkent men ook in de wereld van nu, danig op drift, de technieken die tirannen gebruiken om mensen van hun vrijheid te beroven, om individualisme te ondermijnen. Aangetekend daarbij is dat In de geest van de nazi’s geen politiek boek is.

Rees heeft als rechtgeaard historicus natuurlijk archieven geraadpleegd, maar het zijn de gesprekken met mensen uit die tijd, die hij vanaf 1990 heeft gevoerd, die bepalend zijn geweest voor veel van zijn werken, maar vooral in het trachten van het doorgronden van de ‘nazigeest’, van de dualiteit in dit non-fictieboek, dat leest als een roman. Het is, zoals hij het zelf in de inleiding van In de geest van de nazi’s mooi zegt, ‘een geschiedenisboek dat zo nu en dan put uit de psychologie, en geen psychologieboek dat put uit de geschiedenis.

Guus Bauer

Laurence Rees – In de geest van de nazi’s – 12 waarschuwingen uit de geschiedenis. Vertaald door Catalien en Willem van Paassen. Ambo Anthos, Amsterdam. 438 blz. € 34,99.