Woorden voor het onbeschrijfelijke

Hoe was het leven nu écht in de loopgraven tijdens de Eerste Wereldoorlog? Wat speelde er precies in de hoofden van de frontsoldaten die vochten rond Ieper in 1917? Wie het zelf niet heeft meegemaakt, kan er zich eigenlijk nooit een volledige, waarheidsgetrouwe voorstelling van maken. Maar in Negentien Negentien trekt Aline Sax (1984) je als lezer zó diep mee het slijk van de loopgraven in, dat je de modder en het bloed van de Slag bij Passendale uit je ogen moet wrijven. De angst, de ontreddering en het trauma van de frontsoldaat worden tastbaar.

Net als over WO II zijn er over de Eerste Wereldoorlog bibliotheken vol geschreven. Elke auteur die aan die hemelhoge stapel nog iets van betekenis wil toevoegen, moet dus goed weten waar hij aan begint. Met het gewicht van die literatuurgeschiedenis op je schouders, moet je als schrijver niet alleen stevig in je schoenen staan, je hebt ook best een gezonde dosis lef. Dat de Belgische Aline Sax die bravoure heeft, bewees ze onder meer door in Wat ons nog rest – eerder dit jaar nog bekroond met de Boon Literatuurprijs – te kiezen voor de gedurfde vorm van de ‘verse novel’. Nu waagt ze zich trouwens aan haar eerste roman voor volwassenen. Maar Sax heeft nog meer mooie adelbrieven. Zo schreef ze als tiener al over oorlogsthema’s en als historica combineert ze haar historische kennis met een drang naar feitelijke correctheid.

Negentien Negentien vertelt het verhaal van Henry Bennett, een 22-jarige Britse ex-soldaat met PTSS die in 1919 terugkeert naar Ieper, meer bepaald naar het decor van de Slag bij Passendale van 1917. Door het massale verlies aan (jonge) levens en de minimale terreinwinst is die slag – ook bekend als de Derde Slag om Ieper – symbool geworden voor de zinloosheid en wreedheid van de oorlog.

Het is meteen duidelijk. De oorlog heeft alles ontwricht, ook het ‘vooroorlogse’ leven van Henry in zijn thuisland. De kloof met zijn ouders is te groot, de band met zijn liefje lijkt onherstelbaar verstoord en hij is zijn job als steenhouwer kwijt. Daarnaast is er de sterke drang om terug te keren naar Ieper. ‘Ik móét dit doen. Ik móét terug. Ik móét in het reine komen. Anders blijft het me mijn hele leven achtervolgen’. Even verder noemt Henry zijn terugkeer ook een vorm van ‘boetedoening’.

Waar de zoektocht van Henry naar gewetensrust op gebaseerd is, komt de lezer bij mondjesmaat te weten via een tweede verhaallijn. Die lijn volgt grotendeels de periode van Henry aan het front in 1916 en 1917. Eerst lijkt het alsof Sax wat (te) veel tijd en ruimte neemt om die verhaallijn te vorm te geven, maar achteraf gezien is die aanloop nodig, zowel om het bloedbad bij Passendale juist te kaderen als om de evolutie in de figuur van Henry helemaal te doorgronden.

De passages over de slag zelf behoren tot de beste van het boek. Sax vindt de juiste woorden voor iets wat haar eigen hoofdpersonage maar moeilijk onder woorden kan brengen: de doffe ellende van het frontleven, de doodsangsten in de loopgraven, de complete uitzichtloosheid en gruwel van het massale verlies aan jonge levens en… het verstikkende schuldgevoel na een fatale beslissing.

Maar zoals in het boek ook zelf gezegd wordt: ‘Het was niet elke dag Passchendaele’. Er was meer dan de frontmiserie alleen. Negentien Negentien is dan ook veel meer dan een pure loopgravenroman. Het is ook een liefdesverhaal en en verhaal over het ontstaan en de nawerkingen van oorlogstrauma’s. Daarnaast geeft Sax ook een bijzondere inkijk in het prille naoorlogse leven in de streek rond Ieper inclusief het eerste oorlogstoerisme en de moeizame heropbouw na de oorlogsverwoesting. Een van de meest interessante passages daarbij is de even scherpe als oprechte boosheid van een lokale inwoner over de schuld die ook de Britse soldaten dragen voor de totale vernietiging en vergiftiging van de streek. Een insteek die je wellicht wel kan terugvinden in de getuigenissen van toen, maar elders niet snel zal lezen.

Kortom, de stapel met oorlogsliteratuur mag dan al huizenhoog zijn, Negentien Negentien verdient best een plaats op die stapel. Naast een plaats op die stapel verdient het ook vooral veel lezers.

Maarten De Rijk

Aline Sax – Negentien Negentien. Ambo Anthos, Amsterdam. 416 blz. € 24,99.