Van kinderjuf tot koningin

Van armoedzaaier tot gouvernante tot vrouw van de koning: Madame de Maintenon, oftewel Françoise d’Aubigné, maakt het mee. In De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV wordt haar bijzondere levensweg uitgebreid beschreven.

Françoise groeit op in erbarmelijke omstandigheden, met een vader die meermaals in de gevangenis zit wegens valsemunterij, samenzwering en enkele moorden. Haar moeder kan nauwelijks rondkomen, waardoor Françoise meerdere keren bij familieleden wordt ondergebracht. Eenmaal verhuist ze met haar ouders naar de Antillen, maar nadat haar vader hen in de steek heeft gelaten keren ze al gauw weer terug naar Frankrijk. Daar belandt ze uiteindelijk onder de hoede van een strenge peettante, die haar naar een kostschool stuurt. Op haar zeventiende wordt er een huwelijk voor haar gearrangeerd met de vijfentwintig jaar oudere dichter en vrijdenker Paul Scarron, die bovendien zwaar gehandicapt is. In hun achtjarige huwelijk moet zij voortdurend voor hem zorgen, maar hij introduceert haar ook in Parijse kringen. Daar leert ze te converseren met mondaine tijdgenoten. Na zijn overlijden blijft ze op vijfentwintigjarige leeftijd achter met veel schulden, maar ook met veel culturele bagage en vrienden.

Zij staat dan in belangrijke kringen bekend om haar scherpe geest en deugdelijkheid. Dit bezorgt haar uiteindelijk een baan in dienst van de koning: als gouvernante van de buitenechtelijke kinderen die hij verwekt bij zijn vaste maîtresse, Madame de Montespan. In de jaren dat zij voor zijn kinderen zorgt ontstaat er een hechte vriendschap tussen Françoise en Lodewijk XIV. In die tijd koopt Françoise het landgoed Maintenon aan en mag ze zich voortaan marquise de Maintenon noemen. Haar godvruchtige levenshouding draagt er uiteindelijk aan bij dat Lodewijk breekt met zijn maîtresse en vanaf dan trouw probeert te zijn aan de koningin: Maria Theresia van Oostenrijk. Wanneer deze overlijdt aarzelt hij echter niet lang en trouwt hij in het geheim met Françoise. Vanwege haar eenvoudige komaf is het echter voor haar niet mogelijk om een publieke functie te bekleden. Dit plaatst haar in een ongemakkelijke situatie: in de intieme kringen van de koning heeft zij veel macht, maar wanneer ze in het openbaar verkeren moet zij zich tussen de veel lager geplaatste hofdames begeven.

Dat zij het onplezierig vindt aan het hof, blijkt uit de vele brieven die gedeeltelijk worden geciteerd:

Houdt er rekening mee, Monseigneur, dat bijna alle mensen hun verwanten en vrienden opofferen om slechts een enkel woord met de koning te kunnen wisselen en om hem te laten zien dat ze alles voor hem over hebben. Deze omgeving hier is vreselijk. Er zijn hier geen mensen bij wie het hoofd niet op hol raakt.

madame2

Françoise is net zo verslaafd aan het schrijven van brieven als jongeren van tegenwoordig aan sociale media. Ze lucht haar hart in brieven aan familieleden, geestelijk leiders en andere prominenten uit verschillende landen. Dat zowel haar eigen brieven als de brieven over en naar haar veelvuldig worden gebruikt zorgt voor een volledig beeld van haar persoonlijkheid en omstandigheden. Zowel sappige roddels als dagelijkse beslommeringen en religieuze aspecten komen aan bod. Naast het schrijven van brieven en het tevreden houden van de koning besteedt Françoise veel tijd aan het geloof. Daarnaast heeft zij één grote passie: opvoeding. Zij is de stichteres van een door de koning bekostigd opvoedingsinstituut in Saint-Cyr. Meisjes uit arme adellijke gezinnen krijgen hier een streng christelijke opvoeding.

Tegenwoordig is er een tendens te zien in de biografieën over monarchen met een slechte reputatie: waar vroeger vooral hun slechte eigenschappen op een spannende manier werden gepresenteerd, willen historici van nu graag aantonen dat de machthebbenden van vroeger ook maar mensen waren. Zo ook in De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV. Hoewel er volop aandacht is voor hofintriges en nare eigenschappen van de hoofdfiguren, wordt er ook aangetoond dat de personages vaak producten zijn van hun omstandigheden. Zo bezorgt Françoise de jongedames in Saint-Cyr een bijzonder naargeestige opvoeding – ze mogen er nooit weg, er is geen ruimte voor vermaak, bezoek is nauwelijks toegestaan en ze zijn door het afgezonderde leven niet opgewassen tegen het leven erna – maar dit komt voort uit een enorme aandrang om de meisjes een goede en dus sobere opvoeding te geven.

De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV is een vermakelijke inleiding op het leven van Madame de Maintenon voor wie geen zin heeft om haar volledige correspondentie door te spitten. De talrijke (kleuren)afbeeldingen maken het bovendien een lust voor het oog. De laatste drie hoofdstukken richten zich volledig op kerkelijke zaken en Saint-Cyr. Dit zorgt ervoor dat er dieper op bepaalde thema’s kan worden ingegaan, maar maakt het soms ook wat saai. De hoofdstukken over Françoises jeugd en haar tijd aan het hof zijn veruit het interessantst.

Hans Bots & Jan Schillings – De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV. Madame de Maintenon 1635-1719. VanTilt, Nijmegen. 244 blz. € 19,95.