De verloren Kesselsoldaten

Door de meer ‘verbeten schrijfstijl’ is zijn beschrijving authentieker teneinde een caleidoscopische impressie te kunnen geven van niet alleen de Duitse soldaat gedurende de campagne, maar ook van het ‘individu’ dat opgesloten zit in de Kessel van Stalingrad en heen en weer geslingerd wordt tussen hoop en onmenselijk lijden zonder dat de schrijver rekening houdt met zaken die buiten het verhaal van belang kunnen zijn.

Gedurende de slag bij Stalingrad beschrijft officier Heinrich Gerlach zijn ervaringen in een manuscript, dat later door de Russen in beslag genomen wordt. Het lijkt een verloren verhaal dat louter met behulp van een hypnosebehandeling opnieuw geconstrueerd kan worden. Jaren later wordt het oorspronkelijke manuscript teruggevonden en gepubliceerd in de vorm van Doorbraak bij Stalingrad.

Gerlach neemt de lezer mee naar zijn alter ego Breuer. Het zesde leger van Hitler staat in het najaar van 1942 onder leiding van Unold aan de poorten van Stalingrad. Door slechts weinigen wordt op dat moment getwijfeld aan de sterkte van Duitsland. 300.000 mannen zijn van plan de Sovjets te grijpen. Maar dan slaan de Russen terug:

‘Wat een pech dat die ellende precies vandaag begint!’ riep Breuer bij wijze van afscheid. ‘Zorgt u dan maar voor die film, Herr Fröhlich! Waarschijnlijk zijn we voor vijf uur allang weer terug.’

Helaas blijken de Russen veel sterker. Voor het eerst moeten de Duitsers ‘vluchten’ en worden ze teruggedrongen. Binnen de kampen ontstaat steeds meer onenigheid over de oorlog en het nut ervan. Het zesde leger wordt ingesloten en de chaos is voelbaar.

Vrijwel direct neemt Gerlach de lezer mee in de strijd van de Duitsers. Met een prachtige eerste verhaaldeel, ‘Weerlicht’, schetst hij de uiterst zelfverzekerde houding van de Duitse soldaten: ‘Ik denk ook dat het spektakel over een paar dagen voorbij zal zijn. Dan zullen de Russen een paar tankbrigades armer en een ervaring rijker zijn.’ Tegelijkertijd omschrijft hij de werkelijke situatie: het zesde leger is louter een marionet van Hitler. Het dient te luisteren en het dient vechtend ten onder te gaan. Van binnenuit en zonder veel poespas beschrijft Gerlach de heersende situatie. Langzaam ontstaat een mooie trip rond de chaos van het ondergaande leger.

‘Nee, luitenant, dat zou een zonde zijn…een zonde tegen ons volk dat we niet alleen in gelukkige tijden maar ook in tijden van smart en verlies terzijde moeten staan.’

Naarmate de tijd vordert, lijkt het vooruitzicht voor de soldaten in het zesde leger steeds minder rooskleurig. De Russen nemen gebied in en het leger komt terecht in de zogeheten ‘Kessel’. Ze zitten vast en kunnen geen kant op. Hoe langer de oorlog duurt en hoe nijpender de situatie wordt, hoe meer twijfel en scepsis er ontstaat tegenover de plannen van Hitler. Welke ontsnappingspoging ook ondernomen wordt, niets lijkt te werken. Langzaam dringt bij elke soldaat het besef door dat Stalingrad weleens het eindpunt kan zijn.

Met een koele, soms wat taaie beschrijving, brengt Gerlach verslag uit van de heersende chaos. Langzamerhand creëert hij een epistel tegen de oorlog en brengt hij de waarheid naar voren: ‘Stukje bij beetje houden we op mens te zijn, of we nu willen of niet.’ Hij gunt de lezer daarbij een kijkje in de keuken van het Duitse leger, waar verwarring overheerst. Met prachtige weergaven van grote meningsverschillen, overtuigende wereldbeelden die voor de lezer onbegrijpelijk zijn en soms snoeiharde observaties schept Gerlach een verhaal zoals het bedoeld is.

Het 450 pagina’s dikke Doorbraak bij Stalingrad kent weinig beschrijvingen van de omgevingen of van het innerlijk van de personages. Het is een verhaal vol actie en reactie, zoals bij oorlogsherinneringen voor de hand ligt. Treffend is de weergave van de periode vlak voor de uiteindelijke overgave. Gerlach schetst een snoeihard beeld van Hitler, maar laat tegelijkertijd zien dat voor de Duitse soldaten het geloof in de leider hun enige houvast vormde. Hij schept, ondanks alle verschrikkingen, een Duitse soldaat voor wie je sympathie kunt hebben.

Na een uitgebreid slotakkoord waarbij de lezer een misschien te lange eindrit achter de rug heeft, lijken de messen geslepen. De soldaat is oorlogsmoe, de lezer leesmoe. Doorbraak bij Stalingrad geeft een bijzonder inzicht in de slag om Stalingrad, maar vergt veel van de lezer. Gerlach biedt weinig houvast binnen het verhaal, maar geeft de tijd weer zoals hij was: pijnlijk, hard en uitzichtloos. Het zesde leger werd in de steek gelaten: ‘De strijders van Stalingrad behoren dood te zijn.’

Marloes Otten

Heinrich Gerlach – Doorbraak bij Stalingrad. Vertaald door Ton Bunck. Xander Uitgevers, Amsterdam. 536 blz. € 29,99.

(foto boven: Bundesarchiv, Bild 183-W0506-316 / Georgii Zelma / CC-BY-SA 3.0, via Wikipedia)