Ding mee naar de top

Meewerken of niet? Dat is de vraag waarvoor Alex Desmedt zich gesteld ziet als hij in de oorlog de baas wordt over de Antwerpse theaters. Enerzijds kan hij zijn eigen ambities in het theater volledig botvieren als vertaler, regisseur en toneelspeler, anderzijds is zijn positie meteen een dekmantel voor zijn joodse, Nederlandse vrouw Lea Liebermann.

De draaischijf van Tom Lanoye geeft een indringend portret van een schipperende kunstenaar die na de oorlog de machtspositie die hij in de oorlog bekleedde verweten wordt. Omdat je als lezer in het hoofd van Alex zit, leef je met hem me en snap je de keuzes die hij maakt. Hij is iemand die op slinkse wijze carrière maakt: ‘Onderspeel je hand. Ding mee naar de top, maar leg het er niet duimendik op.’ Alex heeft de pech dat zijn broer Rik, dirigent, wel volledig aan de kant van de nazi’s staat en soms zelfs in uniform voor het orkest staat. Maar Alex houdt ook zielsveel van zijn vrouw en bewondert Lea vanwege haar spel en zal alles doen om haar te beschermen.

De titel van de roman verwijst naar een mechaniek op het toneel waardoor een gedeelte van het decor kan draaien, waardoor je razendsnelle decorwisselingen kunt creëren. Een noviteit die Alex al voor de oorlog provisorisch in Antwerpen had ingevoerd, maar die hem aan het eind van de oorlog naar Den Haag brengt, waar men net een mechanische draaischijf heeft aangebracht in de schouwburg. Daar ontmoet hij op de premièreavond van Faust Göring en Goebbels. De draaischijf is natuurlijk ook een mooi symbool voor de snelle machtswisselingen in de politiek en de veranderingen in het eigen leven.

De draaischijf gaat niet alleen over collaboratie, maar ook over een levenslange passie voor toneel. Lanoye kan daarbij al zijn liefde voor het theater en kennis van toneelteksten kwijt. De leeuw van Vlaanderen, Faust, Een vijand van het volk; op het juiste moment speelt het gezelschap van Alex stukken die binnen de gegeven situatie een extra betekenislaag krijgen. Het thema collaboratie had Lanoye al eerder in het toneelstuk Mefisto for ever waarin de acteur Kurt Köpler (gebaseerd op Hendrik Höfgen uit Mephisto van Klaus Mann die op zijn beurt de toneelspeler gemodelleerd had naar Gustaf Gründgens) een centrale rol speelt. Köpler treedt in De draaischijf op als Mefisto en zijn vertolking is een extra vernedering voor Alex die deze rol ook heeft gespeeld. Hij moet erkennen dat Köpler vele malen beter is in zijn rol. ‘Die was ronduit geniaal.’

Het lijkt of elke Vlaamse schrijver een roman moet schrijven over collaboratie in de oorlog. Het innerlijk conflict ligt voor het oprapen. Gerard Walschap – die een kleine bijrol speelt in De draaischijf – schreef erover in Zwart en wit, Hugo Claus in Het verdriet van België, Erwin Mortier in Marcel, Els Beerten in Allemaal willen we de hemel, Stefan Hertmans in De opgang, de virtuoze roman WIL – die eveneens in Antwerpen speelt – van Jeroen Olyslaegers; de lijst is eindeloos uit te breiden. Nu heeft ook Tom Lanoye daar een fascinerend boek aan toegevoegd.

Coen Peppelenbos

Tom Lanoye – De draaischijf. Prometheus, Amsterdam. 480 blz. € 25,99.

Deze recensie verscheen eerder in een iets kortere versie in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 22 april 2022.