Melancholie als levensvorm

Hoe redt de melancholicus het in deze hectische tijd? Wat zijn prettige situaties en waar moet hij/zij zich vooral niet aan wagen? Is melancholie gelijk aan een depressie? Zeker niet. Melancholische types zijn vaak wat bedachtzamer, meer in zichzelf gekeerd, maar ze leven niet per se met hun rug naar de toekomst, ook al hebben ze een grote hang naar wat was, naar het onbereikbare.
In de bundel De vele gezichten van melancholie belicht filosoof Alain de Botton deze karaktereigenschap vanuit verschillende invalshoeken en situaties. Hoe beweegt de melancholicus zich op feestjes, welke landschappen spreken hem/haar aan, hoe zit het met de puberteit en melancholie?

De melancholicus heeft het niet altijd makkelijk, dat is duidelijk. Verliefd zijn is bijvoorbeeld tamelijk ingewikkeld. Die ene vluchtige ontmoeting op straat, een moment van herkenning, kan leiden tot allerlei innerlijke verlangens en twijfels. Hoe contact te leggen, een gesprek aan te knopen? En zit die ander wel op hem of haar te wachten?

De melancholicus is vrijwel altijd introvert. En dat is lastig in de huidige tijd vol snelheid en afwisseling, er is geen ruimte om rustig de dingen te overdenken, voor contemplatie. ‘De hedendaagse wereld beweert zowel de introverte mens als diens tegenhanger te respecteren, maar in de praktijk sluit alles wat je moet doen om waardering en welvaart te oogsten naadloos aan bij de talenten en gevoeligheden van extraverte mensen.’

Treffend is het beeld dat de Botton schetst van ouder worden. Bij veel mensen roept ouder worden onherroepelijk gevoelens van weemoed en nostalgie op en bij de melancholicus komt dat des te harder binnen. De auteur laat ons op ons vijftigste boven aan een glijbaan staan die naar de dood leidt. ‘We kunnen nog rechtop staan, maar onze rug voelt al wat stijf, onze knieën kraken vervaarlijk en zullen het spoedig begeven, en over een tijd moeten we een ander vragen om onze sokken aan te doen.’

In vrijwel alle hoofdstukken wordt er over ‘we’ gesproken. Dat is gevaarlijk. Want wie zijn die ‘we’? De Botton en zijn melancholisch vrienden? Het lijkt of de lezer ongezien ergens heeft getekend om erbij te horen. Bij fictie werkt ‘we’ in uitzonderlijke gevallen (zoals in De heilige Antonio van Arnon Grunberg), in non-fictie lijkt het me niet houdbaar. Het leidt tot gedwongen groepsvorming terwijl nota bene de melancholicus een eenling is. Wanneer een menstype beschreven wordt, is het beter dat in de derde persoon te doen, zodat de lezer zelf kan bepalen of hij/zij erbij hoort of het juist amusant vindt wat ‘die ander’ meemaakt.

Maar los van het perspectief is het een interessante verzameling gezichten, waarin iedereen zichzelf of iemand uit zijn of haar naaste omgeving in meer of mindere mate zal herkennen. En hoewel de melancholicus weet dat de wereld niet meer te redden is, wil hij/zij zich ‘niet overgeven aan moedeloosheid.’ Melancholie is ‘de best mogelijk houding tegenover pijn en verdriet, en de verstandigste manier om de vermoeide geest te richten op wat hoopvol en goed blijft.’

Arjen van Meijgaard

Alain de Botton – De vele gezichten van melancholie. Vertaald door Henk Moerdijk. Nijgh & Van Ditmar, 176 blz. € 21,50.