De kracht van (goede) muziek

Hoewel ze in hedendaags academische wereld weinig aandacht meer geniet, was Susanne Langer ooit een grootse naam binnen de filosofie. De publicatie van haar boek Philosophy in a New Key: Study in the Symbolism of Reason, Rite and Art (1942) was een impactvolle gebeurtenis en blies contemporaine filosofie nieuw leven in. Langer ging in haar baanbrekende boek in op de neiging van de menselijke geest om voortdurend betekenis te creëren. Veel aandacht heeft ze daarbij voor niet-talige symbolen als rituelen, mythes en kunstwerken, als ook het domein van gevoelens. De menselijke geest is continue bezig om symbolen te vormen om via die weg betekenis aan dingen te geven. Door patronen en terugkerende elementen te herkennen in rituelen, mythes en kunstwerken komt er een bepaalde symbolische betekenis tot stand. In het vervolg op dat boek, Feeling and Form (1953), zoomt ze nog verder in op de speciale rol die kunst, en met name muziek, in dat proces vervult, en hoe muziek dingen uit weet te drukken waar taal niet toe in staat is.

Uit de twee genoemde boeken is nu in Nederlandse vertaling een selectie aan hoofdstukken samengebracht die allen op zichzelf gelezen kunnen worden, maar ook gaandeweg het boek een doorlopende draad vormen. In de essayselectie getiteld Over de betekenis van muziek (2023) staat namelijk de grote vraag uit haar muziekfilosofie centraal: hoe kan muziek op zichzelf betekenisvol zijn? Dat gebeurt volgens Langer door muziek als symboolteken te beschouwen, en een uitgebreide analyse te leveren van de vorm van muziek. In die vorm zit namelijk, in de manier waarop in kunsten vorm en inhoud zich tot elkaar verhouden, de volledigheid van haar betekenis vervat, stelt Langer in het eerste essay. Voor veel van haar ideeën put ze uit het werk van Eduard Hanslick, de negentiende-eeuwse Oostenrijkse muziekcriticus. Op zoek naar de betekenis van muziek schrijft Langer in datzelfde hoofdstuk dat ze muziek ziet als een expressief, onvolmaakt symbool. Dat onvolmaakte is geen probleem, want het biedt juist ruimte om iedere keer dat je naar een muziekstuk luistert het weer een nieuwe betekenis te geven.

De kijk die Langer tentoonstelt op hoe betekenis in muziek tot stand komt en hoe een stuk muziek door de wereld beweegt is prikkelend. Over dat eerste stelt ze in het tweede essay ‘Het ontstaan van artistieke betekenis’ dat goede muziek een bepaalde snaar weet te raken die voelt als een nieuwe ervaring. In een ander essay onderzoekt ze hoe een muziekstuk tot stand komt. Voor het schrijven van een compositie moet in de gedachten van de componist iets ontstaan waar Langer naar verwijst als een ‘matrix’. Zo’n matrix is eigenlijk een soort nog oningevuld frame, een basis van een muziekstuk, die de componist vervolgens verder invult. Zo’n frame is in Langer’s opvatting nooit echt af, nooit helemaal volledig ingevuld, waardoor bij iedere opvoering van het stuk opnieuw betekenis gegeven kan worden.

Voor hoe intellectueel en academisch de materie soms is, is de schrijfstijl van Langer soepel, literair, en aangenaam om te lezen (wat ook uitstekend overkomt in de vertaling van Thomas Crombez). Het zet haar argumenten, die sowieso al veel zelfvertrouwen uitstralen, kracht bij en maakt haar betoog nog overtuigender. Langer beschikt over een diepe kennis van de muziekgeschiedenis en is niet bang haar tegenstanders uitgebreid te citeren, om hun opvattingen vervolgens kundig te weerleggen. Soms doet wat Langer schrijft alleen wel gedateerd aan. Muziek heeft sinds het schrijven van de essays grootse ontwikkelingen doorgemaakt die vraagtekens oproepen bij sommige van haar punten. Het hele idee van de matrix, waarbij er van een vaststaand frame sprake is dat aangeeft binnen welke kaders een muziekstuk geschreven zal worden, lijkt bijvoorbeeld weinig ruimte te hebben voor muziek die vooral improvisationeel is, hoewel wij dat toch ook wel echt als muziek beschouwen. En in haar bespreking van de verhouding tussen tekst en muziek, waarbij tekst volgens haar altijd haar literaire status op moet geven en zich onderdanig in de muziek moet voegen, heeft weinig oog voor muziekgenres waar tekst juist centraal staat, zoals bij hiphop. Ook zou je in het nawoord, geschreven door Marlies De Munck net wat meer over Langer’s leven te weten willen komen. Als een van de eerste prominente vrouwelijke academische filosofen is ze toch een belangrijk figuur, maar De Munck gaat bijna alleen in op haar filosofische werk.

Het zijn dingen die te vergeven zijn, want wanneer Langer op dreef is, en ons laat zien waarom kunst precies zo belangrijk in ons leven, ga je daar graag in mee. Kunst, en muziek in het bijzonder, kan ons dieper inzicht geven in onze subjectieve belevingswereld. Het verrijkt onze geest en geeft ons een unieke ervaring. Het kan ons het leven beter leren begrijpen, evenals Langers essays ons beter doen begrijpen hoe en waarom muziek de potentie heeft zoiets teweeg te brengen.

Justin Scholtze

Susanne Langer – Over de betekenis van muziek. Letterwerk, Borgerhout. 200 blz. € 24.99.