Botanische boekgeschiedenis in een notendop

Verzamelen zit natuurliefhebbers in het bloed. De een verzamelt letterlijk vlinders, al zullen er steeds minder zijn die ze met een speld door het lijf opprikken zoals ooit heel gebruikelijk was. Vogels verzamelde je vroeger niet door ze te fotografen of in te voeren op waarneming.nl, maar door ze uit de lucht te schieten. Ed Brinkkemper heeft een wat vredelievender passie en verzamelt planten in boekvorm. Over zijn indrukwekkende verzameling oude boeken en de scheppers van die al die werken schreef Gemma Venhuizen weer een prachtige kroniek.

Hemelsleutel is echter veel meer dan een catalogus van Brinkkempers collectie. Het is een frisse en diepe duik in de geschiedenis van de ‘botanica van de lage landen’. Venhuizen begint haar botanische omzwerving bij Aristoteles en eindigt bij Jac. P. Thijsse. In de ruim tweeduizend jaar die daar tussen zitten, kom je allerlei dingen te weten waarvan je niet wist dat je ze wilde weten. Over papiersoorten, boekdrukkunst en geneeskunde bijvoorbeeld. En je komt dingen te weten die je liever niet wilde weten, zoals dat de wereldberoemde Zweedse botanicus Carl Linnaeus een nogal pedant en narcistisch mannetje was. En hij was niet de enige plantenman die zichzelf graag ophemelde.

De vroegste herbaria, verzamelingen van gedroogde planten, die bewaard zijn gebleven stammen uit het midden van de zestiende eeuw. In de eeuwen daarna – en ook al daarvoor – waren plant- en geneeskunde, zoals Hemelsleutel goed laat zien, grotendeels hetzelfde vakgebied. De mens was voor genezing van allerlei kwalen afhankelijk van de medicinale werking van planten. Over dit fenomeen doen we tegenwoordig wel eens wat lacherig, maar we vergeten ook snel onze dankbaarheid naar die oude kennis waaraan we een groot deel van onze moderne geneeskunst te danken hebben. Uit taxus wordt bijvoorbeeld een belangrijk anti-kankermedicijn gewonnen.
In Hemelsleutel zijn talloze prachtige platen afgedrukt uit de boeken die Ed Brinkkemper lief zijn. De volgorde en keuze van die platen is al een ontdekkingsreis op zich, want ze zijn niet per se gekoppeld aan de lopende tekst. In die zin is het ook beter om het boek twee keer te lezen. Eerst het chronologische verhaal over de geschiedenis van de botanie en botanici, dan de platen en de uitgebreide en informatieve bijschriften. De nauwgezette lezer kan uit die platen en bijschriften soms een dagelijks floristisch landschap reconstrueren dat we nu soms alleen nog kennen van reservaten. Of helemaal niet meer…

Over de roggelelie bijvoorbeeld, een nu uiterst zeldzame akkerplant, wordt bijvoorbeeld gezegd: ‘Op korenlanden in de provinciën Drenthe en Groningen, onder Westerwolde, Zuidlaren, Gieten en Rolde, waar jaar op jaar rogge wordt geteeld (zoogenoemde essen)’ kwam de roggelelie ten tijde van Van Eeden (Frederik Willem, de vader van schrijver Frederik – AP) ‘in groot aantal voor, en zelfs als lastig onkruid’. Een shifting baseline wordt zoiets genoemd, oftewel iedere generatie gaat ervan uit dat de natuur zo hoort te zijn als die er in zijn eigen jeugd uitzag. Voor akkers waarin roggelelies als onkruid welig tieren moeten we nu naar Oost-Europa. Boeken als Hemelsleutel en de enorme collectie aan plantenboeken die het beschrijft bieden ons in die zin ook een blik op het verleden die velen graag weer als natuurlijke toekomst zien.

Alleen daarom zou er jaarlijks over elke groep uit het rijk van planten, dieren en schimmels een soortgelijk samenvattend boek als Hemelsleutel mogen verschijnen. In vroeger tijden draaiden ze hun hand niet om voor dergelijke projecten. Kijk maar eens naar de prachtige Flora Batava, gestart door Jan Christiaan Sepp in 1800. Het omvat 28 delen en is uitgegeven in een periode van 134 jaar. Dat is meer dan een levenswerk! Onlangs verscheen daar een eendelige heruitgave onder redactie van Esther van Gelder en Norbert Peeters. Een mooi vervolg voor mensen bij wie na het lezen van Hemelsleutel de botanische vonk is overgeslagen.

Aaldrik Pot

Gemma Venhuizen – Hemelsleutel, De Brinkkempercollectie van botanica in de Lage Landen. Van Oorschot, Amsterdam. 252 blz. € 39,50.