Een onbeantwoorde liefde voor Japan

Historica Annejet van der Zijl beschreef de levens van uitlopende figuren als prins Bernhard, Annie M.G. Schmidt en Gerard Heineken. In haar nieuwste non-fictieboek De zwevende wereld belicht zij de verbonden levens van Philipp Franz von Siebold (1796-1866), een arts en ontdekkingsreiziger in negentiende-eeuwse Japan, en zijn dochter Kusumoto Ine, de eerste vrouwelijke arts van Japan. De prettig geschreven dubbelbiografie staat vol aantrekkelijke verhalen over culturele botsingen, doorzettingsvermogen en de invloed van het Oosten op het Westen. 

Na een lastige jeugd in Duitsland werd Franz von Siebold vanaf 1823 als arts gestationeerd op de Nederlandse handelspost Deshima, een kunstmatig eilandje voor de kust van Nagasaki. Daar had hij een geweldige tijd. Onvermoeibaar onderzocht en verzamelde hij planten en bomen die in Europa nog niet bekend waren. Hij kocht talloze unieke kunstvoorwerpen én landkaarten van de eilandengroep. Die kaarten braken hem uiteindelijk op, want in die tijd was Japan nog hermetisch afgesloten voor de buitenwereld en toen de Japanners zijn ‘verraad’ ontdekten, zetten ze in 1829 hem het land uit. Von Siebold kreeg geen steun van zijn Nederlandse collega’s op Deshima, want hoewel hij charismatisch en aanstekelijk enthousiast was, was hij ook nietsontziend ambitieus en weinig diplomatiek. Zo verloor Von Siebold niet alleen zijn lucratieve en interessante positie in Japan, maar ook zijn gezin. Hij was dolverliefd geworden op zijn concubine ‘Sonogi’ en schreef vanuit ballingschap in Europa wanhopige brieven aan haar en hun dochtertje Oine. Toen duidelijk werd dat hij niet terug kon keren en Sonogi met een Japanner trouwde, stichtte hij een gezin met de Duitse Helene von Gagern en kreeg met haar vijf kinderen. Hoewel hij aanvankelijk gevierd werd als unieke kenner van Japan, verschrompelde zijn aanzien langzamerhand. Noodgedwongen verkocht hij delen van zijn collectie.

Ruim twintig jaar na Siebolds vertrek zette Japan, gedwongen door de Amerikanen, de deuren voorzichtig open voor Westerse handel en invloed. Von Siebold vond het vreselijk dat zijn geliefde Japan zou veranderen en ontwikkelde zelfs een ‘messiascomplex’: alleen hij, ‘Der Japanner’ kon het authentieke Japan redden. De Nederlandse regering had echter genoeg van zijn aanmatigende houding. In 1859 kreeg Von Siebold eindelijk de kans terug te keren als lobbyist van de Handel-Maatschappij, mét zijn zoon Alexander (1846-1911).

Het tweede deel van De zwevende wereld vertelt hoe dochter Kusumoto Ine ‘Oine’ (1827-1903) faam verwierf als de eerste vrouwelijke arts in Japan. Oine had veel verwacht van de ontmoeting met haar beroemde vader, die haar geïnspireerd had om dit vak te kiezen, maar dat liep uit op een grote teleurstelling, schrijft Van der Zijl: ‘Uit niets in zijn kant van hun correspondentie blijkt dat Franz ook maar enige waardering of interesse had voor de medische vaardigheden die zijn dochter zich ten koste van zoveel persoonlijke opofferingen en noeste arbeid had verworven.’ Hij verwachtte daarentegen dat Oine zijn huishouding zou doen én financieren. Ze was er dan ook niet rouwig om toen Franz na twee jaar vertrok. Alexander bleef achter in Japan en werd wél een succesvol diplomaat. Zijn broer Heinrich werd een van de eerste archeologen van het Westers-georiënteerde Japan in de Meiji periode (1868–1912) en net zo’n fanatieke verzamelaar als zijn vader. Oine had contact met haar halfbroers, maar richtte zich vooral op haar eigen dochter en kleindochter en zette een eigen vrouwenkliniek op. Zij had zich gespecialiseerd in obstetrie en bracht de eerste zoon van keizer Mutsuhito ter wereld. In Japan is Oine een bekende heldin in boeken, televisieseries, opera’s en zelfs manga.

‘Nog geen twaalf jaar na Siebolds dood werd iedereen verliefd op Japan,’ schrijft Van der Zijl. De negentiende-eeuwse rage van het ‘Japonisme’ en de grote invloed van de Japanse prenten op de Westerse kunst van bijvoorbeeld de impressionisten, krijgen terecht een apart hoofdstuk. De vele afbeeldingen in het fraai verzorgde boek maken ook duidelijk dat het belang van ‘de zwevende wereld’ van de speelse ukiyo-e kan niet onderschat worden.

Vaak bezocht ik het sfeervolle Japanmuseum SieboldHuis op het Rapenburg in Leiden, waar een deel van de collectie van Franz von Siebold wordt bewaard. Na het lezen van De zwevende wereld kijk ik met andere ogen naar die stijlvolle objecten en naar de hortensia’s Hydrangea paniculata Siebold in mijn tuin. Het bestaande beeld van de ‘heldhaftige ontdekker van het oude gesloten Japan’ is bijgesteld en genuanceerd door het verhaal over zijn tragische liefde voor het land en de moed van zijn Aziatische dochter. Maar net als Siebold en vele Europeanen blijf ik gefascineerd door de tijdloze schoonheid van de Japanse kunst en flora.

Petra Teunissen

Annejet van der Zijl – De zwevende wereld. Hollands Diep, 352 blz. € 26,99.