Waar hoor je bij?

Hoe wist de wateraap dat hij aan land moest gaan om te overleven? Biologiestudente Elke is geïnteresseerd in deze vraag, de wateraap een mogelijke schakel in de evolutie kan zijn. Een aanvechtbare wetenschappelijke aanname, maar de fascinatie van Elke heeft voor een groot deel te maken met haar onzekerheid over haar genderidentiteit, om maar eens een lelijk woord te gebruiken dat Mariken Heitman in haar veelbelovende debuutroman De wateraap gelukkig vermijdt. Hoe weet Elke of ze bij de ene of de andere groep moet horen?

De roman opent sterk met scènes van de boerderij van Ko, de zus van de oma van Elke. Op die boerderij lijkt alles te verlopen volgens de regels van de seizoenen. Er wordt gezaaid en geoogst, leven en dood staan op vertrouwde voet met elkaar; alles en iedereen lijkt zijn plek te hebben in de microkosmos. Elke hoeft zich geen zorgen te maken over wie of wat zij is, de weken die ze doorbrengt op de boerderij maakt zij deel uit van een groter geheel.

De roman versnelt op het moment dat Elke naar Wenen gaat om de wateraap nader te bestuderen bij professor Lena op wie zij meteen verliefd wordt. Er ontstaat een korte heftige relatie die even snel als die begon eindigt. Elke, het meisje dat nergens bij past – een freak werd ze in haar jeugd genoemd –, past ook niet in een relatie met een vrouw. Als ze naar de naakte Lena onder de douche kijkt, voelt ze zich niet verbonden met haar sekse. ‘Niets in mij verlangde deel uit te maken van wat ik zag.’

Heitmans roman gaat nogal gebukt onder symbolische ruimtebeschrijvingen. Bijna alles lijkt betekenis te dragen: van het begraven van een vos tot het planten van eeuwig moes of het broeien van de composthoop. Ook in Wenen: ‘In parken zijn alle bomen eenzaam.’ Het onheilszwangere einde, als Elke weer in Nederland is en terug op de boerderij van de inmiddels gestorven Ko, wordt hierdoor wel erg zwaar.

Eén figuur die af en toe opduikt in het verhaal onttrekt zich aan die doem: de dichter. De ene keer is hij een man met een baard de andere keer een vrouw. ‘We konden vergeten wie we waren, man, vrouw, aap, mens. We konden stoppen met verlangen, begrijpen, beminnen. We konden terug.’ Misschien biedt literatuur de troost die we in de natuur niet vinden.

Coen Peppelenbos

Mariken Heitman – De wateraap. Atlas Contact, Amsterdam. 174 blz. € 19,99.

Deze recensie stond eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 22 februari 2019.