De lange schaduwen van het verleden

De Libanese schrijfster Iman Humaydan (1956) is een laatbloeier. Ze had weliswaar een paar verhalen in dagbladen gepubliceerd, maar haar eerste roman, B als in Beiroet, verscheen pas na haar veertigste. Daarvoor werd ze te veel in beslag genomen door haar werk als journaliste en antropologe. Nog steeds is zij nauw betrokken bij projecten voor de economische ontwikkeling van vrouwen. Daartoe richtte zij op het platteland van Libanon bibliotheken op.

Andere levens is de eerste roman van Humaydan die in het Nederlands is vertaald. Hoofdpersoon Maryam was vijfentwintig toen haar ouders op de vlucht sloegen voor de gruwelijkheden van de Libanese burgeroorlog. Zo ver mogelijk weg kennelijk. Ze kwamen down under in Australië terecht. Haar broer was kort tevoren uiteengereten toen hij tijdens een bombardement op het balkon een sigaretje ging roken. Haar vader kreeg een granaatscherf in zijn hoofd en verloor daardoor, en door het verlies van zijn enige zoon, zo goed als zijn verstand. De moeder van Maryam besloot vanaf dat moment te zwijgen.

Maryam gaat kort voor haar veertigste terug naar haar geboorteland. De situatie lijkt zich immers gestabiliseerd te hebben. Wellicht is er ook een kans om het ouderlijk huis weer in bezit te krijgen. Daarnaast is ze haar Engelse man Chris een beetje zat. Hij is een arts en wetenschapper, gestationeerd in Mombassa, Kenia, die zich meer over zijn proeven buigt dan over zijn nog steeds zeer aantrekkelijke vrouw. Zou er nog een kans op passie zijn? Kan het weer net zoals vroeger worden. Zoals met haar vriendje Georges die spoorloos is verdwenen. Ergens blijft ze hopen dat hij toch nog in leven is.

We hebben hier niet zozeer van doen met een reisverslag, iets wat je wellicht van een in eigen land gevierd onderzoeksjournaliste zou verwachten, maar met waarachtige literatuur. Humaydan maakt op magistrale wijze duidelijk dat we allemaal naar believen onze heimwee inkleuren. Kun je wanneer je op de vlucht hebt moeten slaan je wel ergens anders echt thuis voelen? Is de vluchteling niet gedoemd tot een eeuwige rusteloosheid. Het is een illusie om te denken dat je een verdwenen wereld weer exact zo aan zal treffen als in je herinnering, die onbetrouwbare metgezel. Je bent met de plek nu eenmaal niet meegegroeid. Er is sprake van amputatie.

Ik had alleen gezegd dat ik Libanon miste, terwijl ik eigenlijk wel weet dat ik geen heimwee heb naar een bepaalde plaats, maar eerder naar iets in mezelf, iets wat ik elke dag opnieuw verlies. Het is iets wat ik tijdens mijn afwezigheid ben kwijtgeraakt en heb gereconstrueerd uit de beelden die ik al die tijd in mijn hoofd heb bewaard.

andere levensHumaydan heeft een geweldige poëtische stijl zonder dat het ten koste gaat van de leesbaarheid. Een benadering van de taal die waarschijnlijk voor een westerling nog verrassender is. Iman Humaydan zou je de Arabische Herta Müller kunnen noemen. ‘Zodra zijn woorden mijn hoofd binnenkwamen, veranderden ze in kleurige beelden. Afkomstig uit een verleden dat het vergeten voorbij was.’ Mooi!

Ogenschijnlijk simpel, maar heel effectief:

Beiroet … Wat was die stad ineens ver weg. Terwijl ik de tweede koffer sloot en naar de hal sleepte, vroeg ik me af hoeveel levens ik had geleid sinds ik er was weggegaan. Had ik eigenlijk wel meerdere levens geleid, of was het er maar één, voldoende voor meerdere vrouwen.

Humaydan laat zien dat haar personages pas echt individuen worden op het moment dat ze gekoppeld worden aan grote gebeurtenissen in de geschiedenis. Of losgekoppeld, in het geval van de moeder van Maryam. In Australië omarmt ze haar nieuwe taal. Ze weigert om ooit nog Arabisch te spreken.

Een ding is duidelijk: naar een ander land verhuizen betekent niet dat je de angst daarmee achterlaat. Die huist in de ontheemde, wordt misschien nog wel groter. Wanneer Maryam in Beiroet is denkt ze het ene moment aan haar Australische jaren, het andere moment aan de kust bij Mombassa. Het verhaal is cyclisch en tegelijk heeft het de vorm van een draaikolk waaraan bijna niet te ontsnappen is. Ze ontmoet een lotgenoot: een Amerikaan, Noer genaamd, die in Beiroet is geboren, eveneens op zoek naar zijn roots. Een goede metafoor: hij is zijn moedertaal helemaal verleerd.

Zonder dat Maryam het helemaal lijkt te beseffen, klampt ze zich aan Noer vast. Een situatie die bijna niet anders dan uitzichtloos kan zijn. Mensen met zo’n grote ballast hebben eigenlijk geen ruimte voor anderen. Ze zijn meestal uitsluitend bezig om alles in de hand te houden, om de wanhoop en de machteloosheid te bestrijden.

Natuurlijk zeggen ze allemaal dat de oorlog is afgelopen, maar misschien is er helemaal niets afgelopen. Wij hebben hier plaats voor iedereen: zowel voor degenen die willen vergeten als voor degenen die willen onthouden. Het gaat erom dat je weet waar je wilt staan.

Maryam realiseert zich dat Beiroet niets is veranderd, maar dat ze het desondanks niet meer kent. Wie is de ziel kwijtgeraakt de vrouw of haar geboortestad? Er lijkt daar voor niemand meer plaats te zijn na de verwoestende oorlog. De stad is in rouw en heeft haar luiken gesloten. Hoe kan een mens er dan nog in doordringen. Geen wonder dat Maryam voor zichzelf en haar omgeving ongrijpbaar is. Het verleden werpt lange schaduwen.

Guus Bauer

Iman Humaydan – Andere levens. Vertaald door Djûke Poppinga. De Geus. 184 blz.