Recensie: Jeff VanderMeer – Vernietiging

Raadselachtige spanning

Jeff VanderMeer (1968) was onder liefhebbers van science fiction en fantasy al langere tijd een bekende naam. Met boeken als City of Saints and Madmen (2001) en Finch (2009) creëerde hij niet alleen een eigen fanbase, zijn werk werd begin jaren negentig zelfs tot een geheel nieuwe stroming binnen de literatuur gerekend: ‘new weird’. Met zijn donkere en vreemde verhalen zocht hij de grens tussen horror, speculatieve fictie en het fantastieke op. Vorig jaar verscheen in Amerika het megaproject The Southern Reach-trilogie, waarvan het eerste deel Vernietiging meteen in het Nederlands uitkwam. Deel twee is in aantocht.

Let op: deze recensie kan spoilers bevatten.

Het is moeilijk aan te wijzen waar het gevaar in Vernietiging vandaan komt. Het boek is van de eerste tot de laatste pagina raadselachtig en juist dit is de drijvende kracht in het verhaal. Vier vrouwen – een antropologe, een landmeter, een psychologe en een biologe – vertrekken naar Gebied X, een onbewoond stuk land dat door een catastrofe is afgesloten van de buitenwereld. De vrouwen moeten het natuurgebied in kaart brengen, met in het achterhoofd dat de vorige elf expedities rampzalig zijn verlopen. Sommige expeditieleden keerden simpelweg niet terug, anderen moordden elkaar uit of kwamen er thuis achter dat ze een ernstige ziekte hadden opgelopen. Er blijkt iets goed mis te zijn met het gebied. Maar wat? – dat houdt VanderMeer handig in het midden.

Er heerst veel spanning in de groep. Vanuit het verslag van de vertelster (de biologe) ontdekken we dat de vrouwen elk hun eigen reden hebben om mee te gaan. De psychologe heeft duidelijk de leiding, maar bij de anderen creëert zij niets anders dan argwaan en onrust – alsof het agentschap The Southern Reach niet eerlijk is over de bedoeling van de expeditie. Wanneer de leden op een geheimzinnige ‘tunnel’ stuiten die niet op de kaart staat (in de ogen van de biologe ‘een omgekeerde toren’), worden de vragen over het gebied alleen maar groter.

Van deze toren wisten we niets. We konden de omvang ervan niet intuïtief bepalen. We hadden geen idee welk doel hij diende. En nu we erin afdaalden gaf de toren nog steeds niets prijs. De psychologe kon de afmetingen van de ‘top’ van de toren wel opsommen, maar die getallen zeiden niets; ze lieten geen bredere context zien. Je vastklampen aan die getallen zonder context was eigenlijk waanzin.

De laatste zin uit dit citaat sluit goed aan bij het mysterie uit Vernietiging. Om te overleven klampen de personages zich vast aan de wereld zoals zij die kennen, aan wetenschappelijke wetten en psychologische verklaringen, maar in Gebied X schieten die vaardigheden geweldig tekort. Er gebeuren allerlei dingen die niet met het normale verstand te begrijpen zijn. De biologe probeert hierin door te dringen, zij ontdekt dat alle berekeningen en speculaties over Gebied X nutteloos zijn. Het is alsof zij de verkeerde vragen stelt – helemaal als het om het ‘wezen’ gaat dat onderaan de trappen van de omgekeerde toren leeft.

Misschien is het een schepsel dat in volmaakte symbiose leeft met een gastheer die bestaat uit andere schepsels. Misschien is het ‘louter’ een machine. Maar in beide gevallen geldt dat, als het intelligentie bezit, deze intelligentie heel anders is dan die van ons.

VanderMeer besteedt veel aandacht aan het beschrijven van de natuur. De landschappen, planten en dieren zijn uitstekend en overtuigend uitgewerkt. Telkens weet hij de spanning perfect te balanceren, waardoor je je als lezer blijft afvragen wat er nu eigenlijk aan de hand is. Is Gebied X vijandig of vredig? Is zij romantisch of gewelddadig? Hetzelfde spelletje tussen aantrekken en afstoten geldt voor de personages. Je krijgt niet veel informatie over hun achtergrond, behalve over de biologe. We kijken dan wel over haar schouder mee, maar we weten nooit zeker of haar collega’s daadwerkelijk aan de verkeerde kant staan. Soms is VanderMeer iets te summier in zijn karakterbeschrijvingen – je komt amper iets over de anderen te weten – maar het past wel binnen de raadselachtige context van het verhaal.

Vernietiging is het boeiende en spannende openingsdeel van de trilogie. Het maakt nieuwsgierig naar het vertrekpunt van deel twee, waarover VanderMeer in interviews heeft gezegd dat het een ander perspectief heeft. Als je een duidelijke clou verwacht, dan zal Vernietiging je waarschijnlijk teleurstellen. Het boek werkt juist door middel van suggestie en een raadselachtige spanning.

Justin Waerts

(Jeff VanderMeer houdt zaterdag 28 februari een lezing tijdens het Sonic Acts Festival in Paradiso).

Jeff VanderMeer – Vernietiging. Vertaald door Luud Dorresteyn. De Bezige Bij, Amsterdam. € 18,50.