Waar is het monster naartoe?

In Vernietiging, het eerste deel van Jeff VanderMeers Southern Reach-trilogie, trokken vier naamloze vrouwen naar Gebied X, de ongerepte wildernis, ingesloten door een onzichtbare grens en het resultaat van militaire experimenten. Daar ontdekten zij een tunnel – of was het een omgekeerde toren? Het wezen dat de vrouwen beneden tegenkwamen houdt sinds de verschijning van het boek de gemoederen flink bezig. Blogs, websites, tijdschriften – VanderMeers lezers schrijven pagina’s vol met interpretaties over wat zich daadwerkelijk in de tunnel afspeelde. Was het een schrijvend monster? Een vuurtorenschepsel? Of was het iets dat een rituele passage symboliseerde, van de ene naar de andere wereld? Hoe dan ook, de ontmoeting van de biologe met het fenomeen in de tunnel vormde het hoogtepunt van het eerste deel.

Het tweede boek, Autoriteit, speelt zich af in de periode na de desastreuze afloop van de twaalfde expeditie. De vrouwen zijn op mysterieuze wijze teruggekeerd en het nieuwe hoofd van Southern Reach, John Rodriguez – aka Control – is aangesteld om het onderzoek naar de geheimen van Gebied X te leiden.

Net zoals de leden van de vorige expeditie, wist geen van allen zich te herinneren hoe ze de ontzichbare grens waren overgestoken bij hun terugkeer uit Gebied X. Geen van allen wist hoe ze de blokkades en hekken en andere hindernissen die het leger rond de grens had opgeworpen, hadden ontweken. […] Geen van hen leek zich nog veel te herinneren van wat dan ook.

Daarmee is meteen de toon gezet. Autoriteit is net zo duister en suggestief als het eerste deel. Omdat de psychologe, die in werkelijkheid ook de directrice van de Southern Reach was, als enige niet is teruggekeerd, moet Control vanaf nul beginnen. Het is zijn taak om een falend bureau overeind te houden. Hij krijgt daarbij flinke tegenstand van Grace, die hem voortdurend ‘waarnemend directeur’ noemt en diep in haar hart gelooft dat haar oude bazin zal terugkeren. Grace kraakt hem af, houdt informatie voor hem achter en doet er alles aan om zijn autoriteit te ondermijnen.

Jeff VanderMeer Autoriteit

Daarnaast zijn er de vreemde voorvallen op kantoor. Terwijl Control in het grootste gedeelte van het boek probeert om de relaties met zijn medewerkers te verbeteren, zoals met Lowry en Whitby, verhoogt VanderMeer op goed getimede momenten de spanning. Zoals in een scène waarbij Control een plant in zijn bureaula vindt (een lade die al jarenlang op slot zat). Of wanneer hij graffiti op de muren van de gang aantreft (een slimme verwijzing naar het schrijvende wezen uit het eerste deel). Ook heeft iemand een vlieg tegen de binnenkant van Controls voorruit platgeslagen. Kortom, de incidenten stapelen zich op. Totdat duidelijk wordt dat Gebied X ook de kantoren van de Southern Reach heeft bereikt. Of ziet Control spoken?

Hij had het voorgevoel dat Whitby had gelogen. Dat dit wel degelijk een speciale ruimte was die Whitby hem had willen laten zien. Als hij de kans niet kreeg om andere raadsels op te lossen, zou hij in elk geval dit raadsel oplossen. Een puzzel. Een afleidingsmanoeuvre. Had Lowry’s magische tussenkomst dit moment versneld of vertraagd?

In Vernietiging bleef de organisatie nogal vaag. VanderMeer geeft in zijn vervolg daarom de nodige achtergrondinformatie. Hij verkent de individuele en politieke intriges van het personeel. Maar wie verwacht dat Autoriteit antwoorden geeft op het doel van de expedities, komt bedrogen uit. De vragen uit het eerste deel blijven hetzelfde. Aan het eind begrijpen we nog steeds niet wat er allemaal gebeurt, of wat Gebied X überhaupt is. Het raadsel wordt slechts van een andere kant belicht, door de ogen van een nieuw personage. Het gevaar komt nu niet vanuit een dreigende natuur, maar vanuit het kantoorgebouw, vanuit mensen met verborgen agenda’s die in bureaucratische systemen vastzitten. Dit laatste doet erg aan Kafka denken. Het grootste plezier van het tweede deel schuilt in de ondergang van Control, terwijl hij iets probeert te begrijpen wat onbegrijpelijk is. Dat klinkt misschien een beetje sadistisch, maar dat is wat goede fictie moet doen.

Autoriteit staat met ander woorden in het teken van paranoia. Control ziet overal gevaar. Kernwoord daarbij is terroir, een begrip dat vaak in de roman voorkomt en verwijst naar de subtiele manier waarop het milieu van invloed is op datgene wat ze zelf voortbrengt. Denk bijvoorbeeld aan groente en wijn. En ook aan mensen. Het wordt niet duidelijk wat er precies met de biologe is gebeurd, maar één ding staat vast: na haar bezoek aan de regio is zij niet meer hetzelfde. Aan het eind blijft de vraag: wie of wat is zij nu geworden? Het zou gemakkelijk zijn om het verhaal van VanderMeer te lezen als een ecologische allegorie, als een kritiek op de manier waarop de mens met de natuur omgaat. Of als revange van de natuur (de mens heeft de aarde lang genoeg verstoord en nu is het tijd dat de aarde terugvecht). Het is juist de psychologische zoektocht van de biologe naar haar nieuwe identiteit, en Control die uitzoekt wat dat betekent, die van Autoriteit een spannend en overtuigend verhaal maken.

Na Vernietiging wist ik eerlijk gezegd niet goed waar de trilogie naartoe zou gaan. VanderMeer verrast zijn lezers door een totaal andere invalshoek te kiezen. Een slimme truc van de auteur. Hij wilde geen tussenstuk schrijven, geen ‘midden’, zoals in andere trilogies vaak gebeurt. Autoriteit is wel degelijk een vervolg, maar tegelijk ook een nieuw en zelfstandig verhaal. Zonder de groteske effecten of science fiction-achtige ingrediënten uit het eerste deel. Dit verhaal heeft een andere uitwerking: het kruipt langzaam onder je huid, als een parasiet die irritatie en ongemak veroorzaakt (op een positieve manier dan). Het laat je niet meer los. Het monster is misschien nergens te vinden, maar hij is ook niet helemaal verdwenen. Op naar de ontknoping!

Justin Waerts

Jeff VanderMeer – Autoriteit. Vertaald door Otto Biersma en Luud Dorresteyn. De Bezige Bij, Amsterdam. 336 blz. € 19,90.