Weemoed en worsteling

Charlotte Mutsaers vierde onlangs met verve haar driekwart eeuw verwondering. Tegelijk publiceerde de winnares van de P.C. Hooftprijs haar langverwachte roman Harnas van Hansaplast, over haar op eenenvijftigjarige leeftijd overleden broer Barend. Zestien jaar heeft ze zijn verhaal met zich meegedragen. Een verhaal over een kluizenaar, een hypergevoelig en intelligent mens. Een individualist, een tot het bittere einde onaangepaste. Het contact met zijn twee zussen verliep uitsluitend nog per telefoon, en ook van die gesprekken, monologen eerder, ging nog een zekere dreiging uit.

Het moet voor Mutsaers ook beklemmend zijn geweest, het besef dat je zelf ook in een dergelijke situatie terecht had kunnen komen. Het lot kent nu eenmaal bizarre wendingen en het zijn slechts kleine gebeurtenissen die bepalend zijn. Zoals het feit dat Barend van het gymnasium is weggezonden en tot geen enkele schoolgang meer te bewegen was.

Nadat het overlijden van hun broer, gaan de twee zussen terug naar hun ouderlijk huis aan de gracht in Utrecht. Zus A. vanuit het hoge noorden, Charlotte zelf vanuit Oostende. Een symbolische terugtocht naar de kern. Mutsaers gebruikt het ouderlijk huis als een harnas om haar verhaal te schragen. Kamer na kamer komen de herinneringen op, al zijn die verstoft en niet altijd op afroep beschikbaar.

Het huis blijkt veranderd in een enorme puinhoop. En dan is daar ook nog eens een nieuwe eigenaar van het statige pand, die zelf huist in de benedenverdieping en niets liever wil dan de andere etages strippen, opdelen en verkopen. Een deadline die rouwenden eigenlijk niet kunnen gebruiken. Het is iets wat haaks staat op het onaangepaste eenzame leven van de overledene en bij de rustige wijze waarop vooral Charlotte het gemeenschappelijk verleden wil verwerken. De verhuurder, een hartspecialist nota bene, heeft dagenlang niets gedaan, ondanks dat het doorbreken van de routine van Barend duidelijk waarneembaar was. Is daar soms moedwil in het spel? Het wegkijken dat de meeste mensen doen wanneer ze bedelaars zien. Terwijl zwervers vaak de enige echte vrije geesten zijn. Er is durf voor nodig om te breken met de conventie.

Deze roman verdient het om even los te worden gezongen van de schreeuwschrijvers van deze tijd, de ellebogende opportunisten die zichzelf met ‘boude’ opmerkingen in de etalage zetten. Meningen die vrijwel zonder uitzondering hol en gratuit zijn, maar waar de journalisten ruim baan voor maken, dol als men is op fel profileren.

Harnas van Hansaplast is een monument voor een overleden naaste en een vaak genadeloze zelfanalyse ineen. Het is daarnaast een gedetailleerd verslag van levens die doorspekt zijn met doodbesef, een roman over vergeefsheid ook. Maar bovenal een viering van de onaangepastheid, van het recht op individualiteit, het recht om wars te zijn van de imperatieven die het doorsnee leven oplegt. Geniet van het leven, het duurt maar even. Klinkklare onzin. Een dwang die voor nog meer verontrusting zorgen kan. Al zeker bij een Hoog Sensitief Persoon.

Het is zo eerlijk als mogelijk opgetekend. Zo eerlijk als proza, als fictie het toelaat. De schrijver in het algemeen maakt hoe dan ook, tegen wil en dank vaak, van zichzelf een personage en van de omgeving een decor. Maar dit is een waarachtig podium, met voor sommigen kennelijk onverteerbare rekwisieten in de coulissen. Mutsaers heeft jaren gewacht voordat ze aan de dood van haar broer, aan de dood in het algemeen, aan het unvollendete dat in ieders leven schuilt een roman heeft gewijd.

Het is een gedenkboek vol met weemoed en worsteling, geschreven in een kwinkelerende taal die de tragiek juist versterkt. Het is een onderzoek naar het hoe en waarom van de zelfgekozen eenzaamheid. Maar is die eenzaamheid wel een eigen keuze geweest, zijn er geen omstandigheden die als vanzelf tot een toestand van totale afwijzing leiden, een strakke, liefdeloze opvoeding bijvoorbeeld? In liefde en in intermenselijke relaties blijkt maar weer eens niets vanzelfsprekend te zijn, al helemaal niet ouder- en kinderliefde. Langzaam wordt duidelijk dat Barend zelf bewust was van zijn eenzaamheid. Een kwellende en ontroerende gedachte voor de nabestaanden. Het is de drang naar perfectionisme die mensen haast wel tot waanzin drijven moet.

Ook mooi is hoe het personage Mutsaers inziet dat goede raad egoïstisch is, zelfgenoegzaam. Er zijn nu eenmaal mensen die zich niet willen, niet kunnen laten helpen. Harnas van Hansaplast is een zelfportret van een evenbeeld, van een spiegeling. Je voelt ergens dat het harnas dat Mutsaers zelf heeft opgebouwd ook zwakke plekken vertoont. Al heeft zij natuurlijk het schrijven en de kunst om zich mee te wapenen. Daarbij gezegd hebbende dat deze roman beslist niet aandoet als een therapeutisch werk.

Mutsaers verbindt uitspraken van schrijvers en filosofen en passages uit boeken met haar tekst, met haar beleving, zoekt er medestanders in. Waar opsommingen in andere romans irritant zijn, zelfs heel erg overbodig, zijn ze hier hoogst functioneel, schetsen heel duidelijk een beeld van de overledene én van de gevoelens van de schrijfster. Door merg en been gaan de duizenden kattenbelletjes die door Barend in een broodtrommel zijn opgeslagen. Oneliners, aforismen, noodkreten ook. Grappig en pijnlijk ineen. Hartverscheurende eenzaamheid. Vooral het bewuste beleving van die eenzaamheid is wurgend. De jarenlange dagelijkse notities van (afhaal)maaltijden kun je scharen onder ready made poetry. Dadaïstische kunstbeleving met een grimlach.

De lezer kan zich verbonden voelen met de tekst. (Dit is bij uitstek óók een schrijversboek.) Het bevat een groot aantal herkenbare draaipunten. Dat vastklinken aan een particulier verhaal, is de ware kunst van deze roman. Over de doden niets dan goeds. Mutsaers lijkt bikkelhard over de nagedachtenis aan haar broer, maar juist door het besef, het intense begrip voor de ontstane situatie, is dit werk een liefdevol monument. De dood is en blijft surrealistisch. En de kunstenaar is bij uitstek iemand bij wie alles meer dan luid en duidelijk binnenkomt.

Guus Bauer

Charlotte Mutsaers – Harnas van Hansaplast. Das Mag, Amsterdam. € 20,99.

Door een conflict met Bol.com is het papieren boek niet daar te verkrijgen, wel in de gewone boekhandel, zoals hier of bij de uitgeverij.

Lees ook de recensie van Coen Peppelenbos over dit boek.