Make America Great Again

Pinksteren is in de Joods-Christelijke traditie van het Avondland vanouds de tijd waarin we terugblikken op ons lezende leven. Het mijne valt zoals vele andere onder te verdelen in periodes. Zo raakte ik rond mijn vijftiende na het afsluiten van mijn Mulisch-periode en voor ik me een zomer lang verloor in de haiku enige tijd verslingerd aan horror en science fiction, die in ruime mate als goedkope pockets voorhanden waren.

Bij het naderen van een verjaardag zette mijn toenmalige schoonvader zijn hoed op en toog hij naar de lokale boekhandel, waar hij advies vroeg bij de keuze van een passend cadeau. Hij kwam thuis met The Atrocity Exhibition van J.G. Ballard (1930-2009), en dat was voor iemand die zijn lezende uren sleet met het werk van auteurs als H.P. Lovecraft, Arthur Machen en M.R. James een ware openbaring. Sindsdien is Ballard altijd in mijn blikveld gebleven, maar heeft hij nooit in het centrum van mijn belangstelling gestaan, hoe gaan die dingen, de wereld is vol met wonderen, zover het oog reikt, alles verwerken en in de gaten houden is onmogelijk. Gelukkig zijn er dan uitgevers als Lebowski, die een missie heeft gemaakt van het opnieuw onder de aandacht brengen van ten onrechte vergeten meesterwerken, ditmaal Ballards Hello America, een dystopische roman boordevol verwijzingen naar de machtige westerse cultuur die onze wereld heeft gevormd.

Het verhaal is even simpel als effectief: we zijn in 2114, Amerika is doordat de Beringstraat is afgedamd grotendeels veranderd in een woestijn en ontvolkt. Een expeditie reist vanuit de oude wereld per schip, de Apollo, naar de VS. Aan boord is de verstekeling Wayne, de held van het verhaal, waarvan we ook een aantal bladzijden uit zijn dagboek mogen lezen, een neefje van Karl Roßmann. Anders dan Joost Vandecasteele in zijn voorwoord ga ik hier geen spoilers weggeven, het gezelschap trekt gelijk de heldhaftige en moedige pioniers van de negentiende eeuw westwaarts, overwint vele – maar niet alle – moeilijkheden en uiteindelijk komt het in Vegas tot een moderne variant op de shootout in de O.K. Corral. Ballard is en blijft een meesterverteller, hij verslapt geen seconde en werpt de lezer het ene na het andere erudiete hapje toe.

Het boek wordt soms gepresenteerd als een dystopie, en dat kan, maar is een wel heel erg armoedige poging tot begrip en vat krijgen op. Zeker, de Amerikaanse cultuur van Disney en spijkerbroeken &c. &c. is ten onder gegaan, maar zo erg is het allemaal niet, alleen anders. Voor sommigen die in onze tijd hunkeren naar de ondergang van de beschaving en het inrichten van een samenleving die door de wetten van de natuur wordt geregeerd kan dit Amerika zelfs doorgaan voor een utopie, ook al omdat in het boek Trump nooit gekozen wordt.

Logisch, want het verscheen in 1981 en dat kun je op iedere bladzijde merken. Veel uitdagingen waar we heden ten dage voor staan bestonden toen nog niet, problemen die ons destijds slapeloze nachten bezorgden bleken bij nader inzien imaginair. Ballard borduurt bijvoorbeeld vrolijk voort op het Rapport aan de Club van Rome uit 1972 en extrapoleert een aantal voorspellingen die daarin staat, maar kon toen nog niet weten dat die allemaal uit de grote dikke duim waren gezogen en dat geen enkele ervan tot op heden (2018) is uitgekomen.

Dat is uiteraard een vloek die alle science fiction treft, maar niet minder relevant hoeft te maken. Zo las ik ooit eens, weet niet meer waar, dat science fiction vooral een beeld schetst van de tijd waarin die is ontstaan en daar zou best wel eens iets in kunnen zitten. Dan gaat dit boek over de Verenigde Staten aan het einde van de jaren zeventig, een ooit grote en grootse natie die door de gevolgen van rampzalige demografische ontwikkelingen een sukkelende, maar nog niet geheel reddeloze oude man is geworden.

Het jaar van verschijnen onderstreept in dit geval op zeer prangende wijze het noodlot van alle science fiction waarin de tijdgeest zich spiegelt. Nadat de zeer zwakke president Carter het land naar de afgrond had gebracht, begon op 20 januari 1981 Ronald Reagan aan twee termijnen waarin hij de Verenigde Staten weer geweldig maakte. Maar dat kon Ballard toen niet weten.

Enno de Witt

J.G. Ballard – Hallo Amerika. Vertaald door Robbert-Jan Henkes. Lebowski, Amsterdam. 256 blz. € 19,99.