Een mentaal strijdtoneeltje

In de maand juli van dit jaar overleed Vladimir Vojnovitsj. Schrijver van merkwaardig en eigenzinnig proza. Hij is waarschijnlijk het meest bekend om zijn geniale Lotgevallen van soldaat Ivan Tsjonkin, maar de rest van zijn oeuvre is ook niet bepaald te versmaden. Zo herlas ik onlangs zijn van ironie doorspekte, rauw-heldere novelle De briefwisseling, die hij schreef in 1968. Het boek heeft veel weg van een klucht, vanwege de elkaar in rap tempo opvolgende, niet al te lange anekdotische scènes en fragmenten, maar ook vanwege de taal, die recht voor zijn raap is en hier en daar tegen het scabreuze aanschurkt. In bruusk parlando schetst de dissidente Rus de lotgevallen van een dienstplichtige soldaat, die door een afspraakje met een weduwe in Moskou verstrikt raakt in een kafkaësk web van ironisch onheil.

Iwan Altynnik (ik hanteer hier de spelling van de vertaling uit 1978, van Gerard Cruys) houdt er een stuk of honderd penvriendinnen op na, en geniet als zodanig een zekere bekendheid op het jachtregiment. Nog nooit heeft hij een van de vrouwen in levenden lijve ontmoet, tot hij door Ljoedmila verleid wordt om haar te komen opzoeken in Moskou. Hij verwacht een persoonlijke doorbraak op het vlak van de lichamelijke liefde. Meer ambieert hij niet. Het lijkt er op dat de vrouw in kwestie hem de betreffende geneugten in de nacht geschonken heeft, maar Altynnik is er niet zeker van, omdat de veelheid aan alcoholische drank, geheel zoals het in de Russische literatuur en cultuur betaamt, hem van het vermogen zuiver te denken heeft beroofd en een gat in zijn geheugen heeft geslagen. Hij wil van Ljoedmila af, omdat hij zich bedrogen voelt, maar dat is nou net hetgeen deze door heftige stemmingswisselingen geteisterde dame niet toestaat. Zij kent flink wat manipulatieve trucs om hem aan zich te binden en Altynnik wordt mede dankzij eigen gelatenheid slachtoffer van een onwettige huwelijksvoltrekking, met alle nasleep van dien.

Dartel proza beschrijft de ontreddering van een ontheemd personage. Op luchtige wijze zet Vojnovitsj een kleine tragedie neer in een klucht zonder moraal. Dit is knap. De lezer moet er weliswaar een beetje om lachen, maar houdt onherroepelijk de grauwe nasmaak van de onpeilbare diepten der menselijke inborst, tegen de achtergrond van de Koude Oorlog, die stilzwijgend maar al te voelbaar is. Geen taalvirtuositeit, geen opmerkelijke of prachtige volzinnen die beslist geciteerd moeten worden of die treffend de kwintessens van het boek weergeven. Alles is van een ingetogen doch groteske eenvoud. De onoverkomelijke eenvoud van een Russische dienstplichtige die, met een bijna volstrekt onbestemd verleden, vergeefs op zoek is naar een zeker houvast in een gedesillusioneerde wereld, waarin hij zich niet weet te weren tegen de dingen die op zijn pad komen en zich pseudo-assertief schrap zet tegen het noodlot. De briefwisseling vormt hiermee een tijdloos, grijs juweeltje, dat beslist niet zou misstaan op uw literaire kerfstok.

Joost Golsteyn

Vladimir Vojnovitsj – De briefwisseling. Vertaald door Gerard Cruys. Meulenhoff, Amsterdam. 106 blz.