Het etiket is bepalend

‘Allemaal verraders, dacht hij, allemaal, allemaal, allemaal. Niemand houdt zijn rug recht. Slaafs gehoorzamen en zeggen dat ze wel moeten, maar ze willen het ook’. Otto Silbermann, Duits zakenman en Jood in 1938, aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog, begrijpt niets meer van zijn landgenoten. Door de afkondiging van de antisemitische Neurenbergse rassenwetten, worden alle Joden in het Duitsland van de nazi’s rechteloos en vogelvrij. Dat geldt ook voor het fictieve personage in De reiziger van de op het moment van schrijven pas 23-jarige Ulrich Alexander Boschwitz, de roman die door literair schatgraver Peter Graf werd herontdekt en pas begin dit jaar in het Duits verscheen.

In 1939 en 1940 werden wel een Engelse en Amerikaanse uitgave uitgebracht, maar daar bleef het aanvankelijk bij. Dit voorjaar verwierf Lebowski Publishers na een veiling waaraan zeven uitgevers deelnamen de rechten voor een Nederlandse editie. De late waardering is opmerkelijk. Na de oorlog zijn namelijk verschillende pogingen gedaan een uitgever voor het boek te vinden, maar zelfs de aanbeveling door Nobelprijswinnaar Heinrich Böll heeft destijds niet mogen baten. Onder meer Fisher Verlag zag er niets in.

Wie De reiziger nu leest, ervaart weliswaar de veel tragere tijd, die ook in het taalgebruik herkenbaar is, maar de weergave van de pogroms tegen de Joden in die jaren is er niet minder indringend door. In dit werk, geschreven in 1938, pal na de zogeheten Kristallnacht, is zelfs al sprake van concentratiekampen.

Otto Silbermann, twintig jaar getrouwd met een niet-Joodse vrouw, welgesteld zakenman, ervaart van de ene op de andere dag dat hij niet meer gewenst is. Hij heeft te laat ingezien dat vluchten uit Duitsland verstandiger was geweest – ‘Ik, sukkel die ik ben, heb me laten geruststellen’ – en weet nu niet meer wat te doen. Hij is een Jood en dat etiket is bepalend in die dagen. Dat hij als frontsoldaat diende in de Eerste Wereldoorlog, doet er niet meer toe. In zijn huis wordt alles kort en klein geslagen en overal krijgt hij te maken met hoon en dreiging. Van andere Joden hoort hij vreeswekkende verhalen en al snel gaat argwaan jegens vrijwel iedereen zijn leven beheersen.

Zijn vrouw Elfriede duikt onder bij haar broer, die nazi-sympathisant is en waar hij als niet-ariër niet welkom is, zijn zoon Eduard zit voorlopig veilig in Parijs, maar hem rest weinig anders dan de vlucht, die hem echter stapsgewijs naar het onvermijdelijke einde voert. Wekenlang reist hij kris kras met de trein door Duitsland, onzeker en zonder doordacht plan, puur om maar in beweging en daarmee ‘onzichtbaar’ te blijven, in de hoop zo aan zijn belagers te ontkomen. Een poging om de Belgische grens over te steken mislukt, hij voelt zich als kantoormens ook niet toegerust voor dit soort barre inspanningen, waarna hij afgemat opnieuw voor het doelloos rondreizen per trein kiest.

Zijn enige zekerheid is het bezit van een flink bedrag aan contant geld in een aktetas, het laatste dat hij over heeft van zijn ooit aanzienlijke vermogen. Het geld kwam van een vroegere zakenpartner, die graag misbruik maakte van Silbermanns noodsituatie door hem veel te weinig te betalen voor diens huis, waar hij op dat moment hoe dan ook van af moest zien te komen. Zijn niet-Joodse uiterlijk helpt hem aanvankelijk zonder grote problemen te reizen.

Onder het lopen voelde hij even aan zijn neus. Wat ben jij belangrijk, dacht hij. Van jou hangt het af of ik een vrij man ben of een gevangene; hoe ik leef, óf ik leef. Als iemand pech heeft met zijn neus is dat voldoende reden om vermoord te worden.

Boschwitz, zelf op 27-jarige leeftijd op tragische wijze om het leven gekomen bij een Duitse torpedoaanval op het passagiersschip waarop hij zich bevond, schetst in dit deels autobiografische werk voortdurend Silbermanns paniekerige overwegingen, twijfels en angsten. Ze zullen in weinig verschillen met die van de vluchtelingen van onze dagen, wat het boek zelfs actueel maakt. In plaats van begrip te tonen voor de in het nauw gedreven Joden, sloten de buurlanden juist hun grenzen. Niemand wilde zijn vingers branden door menselijkheid te tonen, waarmee het ondenkbare opeens huiveringwekkende realiteit werd.

De contouren van de totalitaire staat zijn overal herkenbaar, in elke stad die Silbermann aandoet, in treinen en op stations. Gesprekken tussen mensen komen maar traag op gang, aangezien niemand meer zeker weet wie hij of zij voor zich heeft en wat de gevolgen van een uitspraak kunnen zijn. Het resulteert in een soort ‘correctheid’, om in termen van onze tijd te blijven, waarop Silbermann ten langen leste ook zichzelf betrapt. Hij schudt een naar zijn idee te veel in het oog springende andere Jood, die hem uit wanhoop maar blijft volgen, van zich af door te zeggen dat hij hem compromitteert. Waarna hij zichzelf schuldbewust de maat neemt en moet vaststellen dat hij geen recht meer heeft op morele verontwaardiging. Al eerder hekelde hij zijn mede-Joden in de trein, die hem in gevaar zouden kunnen brengen:

Er zitten te veel Joden in de trein, dacht Silbermann. Daardoor lopen we allemaal gevaar. Dat heb ik trouwens allemaal aan jullie Joden te danken. Als jullie er niet waren, kon ik in vrede leven. Maar omdat jullie er zijn, word ik als een onderdeel van jullie onheilsgemeenschap beschouwd! Ik onderscheid me in niets van andere mensen, maar misschien zijn jullie wél heel anders en ben ik niet een van jullie. Ja, als jullie er niet waren, zou ik niet worden vervolgd. Dan kon ik een normale burger blijven. Maar omdat jullie bestaan word ik ook uitgeroeid. Terwijl we in feite niets met elkaar gemeen hebben!

De reiziger wordt zo ook een les in zelfonderzoek. Wie behoort er tot de weinigen met compassie voor een mens in nood? Het is daarmee zeker niet het eerste boek uit de Tweede Wereldoorlog dat de hedendaagse lezer een spiegel voorhoudt, maar misschien wel mede door zijn bedrieglijk eenvoudige opzet pakt het hier uiterst doeltreffend uit.

André Keikes

Ulrich Alexander Boschwitz – De reiziger. Met nawoord van herontdekker Peter Graf, vertaald uit het Duits door Izaak Hilhorst en Irene Dirkes, Lebowski Publishers, Amsterdam. 240 blz. €21,99.

De reiziger ligt op 13 september in de winkel.