En God schiep de oneliner

Met een rake zin kun je de geschiedenis een duw geven. Een bon mot met een venijnige ondertoon kan ook zo maar meer schade aanrichten dan een kogel, die, eenmaal op de plaats van bestemming, immers roerloos blijft hangen. Paul Claes verzamelde voor zijn bundel Wie zei dat? 500 historische oneliners honderden klassiek geworden oneliners, niet per definitie met een venijnige ondertoon, die een indrukwekkend effect hebben gehad. Oneliners dus, een Engels woord dat niet altijd samenvalt met de term citaat of slogan, maar er wel familie van is.

Paul Claes gaat in zijn voorwoord in op de invloed van die goed getroffen zinnen: woorden hoeven soms niet eens werkelijk uitgesproken te zijn om effect te sorteren. Bepaalde historisch genoemde woorden werden ook voor de gelegenheid verzonnen door lieden die er profijt van dachten te hebben. Dat verklaart veel, want je kunt je inderdaad moeilijk voorstellen dat een stervende machthebber op een toch niet onbeduidend moment als dat van de dood pardoes een krachtige volzin uitstoot. En voor het terugvinden en snel openvouwen van een daartoe meegedragen papiertje is ook vast geen tijd meer.

Claes haalt vergelijkbare overwegingen aan, bijvoorbeeld bij de vermeende laatste woorden van Willem van Oranje, in dit boek opgevoerd onder zijn bijnaam Willem de Zwijger, die op 10 juli 1584 door Balthasar Gerards werd doodgeschoten. Willems laatste woorden ‘Mijn God, heb medelijden met mij en dit arme volk’, en dan ook nog in het Frans, zijn opgetekend in het register van de Staten Generaal. Tijdens menige geschiedenisles op de basisschool merken de pientere kinderen meestal al op, dat dat hoogst onwaarschijnlijk overkomt bij een plotselinge dood. Een officieel onderzoek naar dit belangwekkende dilemma bracht in 2012 ten langen leste uitsluitsel: de kinderen hadden het goed aangevoeld.

Van iedere uitspraak in dit boek zonder register, wat een een uitgesproken tekortkoming is, is Claes nagegaan wat de herkomst is. Wie sprak de woorden en bij welke gelegenheid en op welke datum. Vooral de datering doet er toe in Wie zei dat?, want deze tijdlijn is gekozen als indeling, waarmee de oudste uitspraken voorin staan en de meest recente achterin. Om de genoemde uitspraak van Willem van Oranje te kunnen vinden, zul je dus eerst ergens de dag van zijn dood moeten opzoeken.

Bij hem is dat nog wel te doen, maar het wordt al snel lastiger bij mindere goden, onder wie de Duitse politicus Bernhard von Bülow, die de vroegere Duitse koloniale politiek verdedigde met de uitspraak ‘Een plaats in de zon’ op te eisen. De uitdrukking werd een metafoor voor de Duitse expansiepolitiek, die tot de Eerste Wereldoorlog zou leiden. Dat Von Bülow daar de zesde december 1897 voor had uitgekozen, is bij lezing van dit boek dus een vereiste om deze uitspraak te kunnen vinden.

Bij de term oneliner denken wij, eenentwintigste-eeuwers, vertrouwd met het hijgerige staccato van reclame-uitingen en De wereld draait door al snel aan slogan-achtige kreten. Paul Claes maakt duidelijk dat trefzekere woorden ook recht op hun doel af kunnen gaan en de tijd kunnen trotseren in langere zinnen. John F. Kennedy’s ‘En vraag dus niet, mijn mede-Amerikanen, wat uw land voor u kan doen, vraag wat u voor uw land kunt doen’, is er een voorbeeld van. Hij is nadien veel aangehaald, al dan niet met bijbedoelingen aangepast, gebruik waar Claes zich overigens nergens over uitlaat.

De oudste oneliners staan, zoals genoemd, voorin. De Schepper zelf, die het licht aandeed, is dus niet te verslaan. ‘Er zij licht’, kun je een inventieve binnenkomer noemen, verwijzend naar het eerste boek van de Thora en de christelijke Bijbel, waaruit duidelijk wordt dat Hij op de eerste dag niet alleen het licht, maar in één moeite door ook de oneliner schiep. Even uitzonderlijk is de keuze voor bijdragen als het volksrijmpje ‘Op den eerste April verloor Alva zijn bril’, verwijzend naar de Watergeuzen die op 1 april 1572 Den Briel (Brielle) veroverden. Claes moet bovendien lang aan zijn bundel hebben doorgewerkt, want ook nog recente oneliners, zoals Angela Merkel’s ‘We kunnen het aan / Het lukt ons wel’ (Wir schaffen das) kregen een plek. Zelfs #Ikook staat er in, vertaald naar het Nederlands een beetje lastig herkenbaar als #MeToo. Zonder meer invloedrijk, maar misschien ook wel een beetje discutabel onder de definitie oneliner.

André Keikes

Paul Claes – Wie zei dat? 500 historische oneliners. Vantilt, Nijmegen, 320 blz. € 19,95.