Kopje-onder gaan

Het kan je nauwelijks ontgaan zijn, maar vandaag is het Black Friday, de eerste vrijdag na Thanksgiving, de dag waarop winkeliers hun voorraden met geweldige kortingen van de hand doen. Hoewel het een typisch Amerikaans fenomeen is, doen Nederlandse winkeliers sinds enkele jaren ook vrolijk mee.

De bundel Friday Black van Nana Kwame Adjei-Brenyah is in binnen- en buitenland enthousiast ontvangen en de auteur wordt gezien als een belangrijke, nieuwe stem in de Amerikaanse literatuur. De aandacht die hij krijgt, is begrijpelijk: hij is jong, hij is knap, hij is zwart en heeft een opmerkelijk debuut afgeleverd.

In het titelverhaal van de bundel, schetst Adjei-Brenyah een even verontrustend als hilarisch beeld van een winkelcentrum in Amerika, waar Black Friday traditioneel in een veldslag ontaardt en waar de koopjesjagers elkaar afslachten om de beste aanbiedingen te bemachtigen. Op onderkoelde toon en zonder mededogen voor zijn personages laat hij een commerciële knokpartij plaatsvinden met een berg lijken en vele gewonden tot gevolg.

Een stuk of tachtig mensen stormen als een losgeslagen kudde graaiend naar binnen, rekken en lijven uit de weg duwend. Heb je weleens mensen zien wegrennen van een brand of een schietpartij? Zoiets is het, maar dan met minder angst en meer bezetenheid. Vanaf mijn blokhut zie ik een kind, een meisje van een jaar op zes, worden overspoeld en kopje-onder gaan in een vloedgolf van consumptiedrift. Ze ligt languit op haar buik met vieze schoenafdrukken op haar roze jas. Lance loopt op het roze lichaampje af. Met in één hand een enorme bezem duwt hij een palletwagen voor zich uit. Hij stoot met de bezemkop tegen de zij van het meisje en probeert haar op de palletwagen te vegen, zodat hij haar naar de afdeling kan rijden die we voor lijken hebben ingeruimd.

Een ander verhaal dat me bleef achtervolgen na het lezen van de bundel, was Zimmerland. Het gaat over een rollenspel waarbij de betalende klant een (geharnaste) indringer mag aftuigen en zelfs vermoorden. Interactieve rechtsbeleving, noemen ze het. In de praktijk komt het erop neer dat de betalende klant zijn woede, frustratie en racisme op de indringer mag botvieren. En aan het eind van de dag wordt hij door een fictieve rechtbank vrijgesproken van mishandeling en moord.

Het openingsverhaal is misschien wel het sterkste verhaal van de bundel. Emmanuel probeert te slagen in het leven door afscheid te nemen van zijn Zwartheid. Hij past zich tot in het extreme aan. Als hij hoort van de Vijf van Finkelstein, een groep zwarte tieners die door een witte man met een kettingzaag vermoord werd, verandert zijn blik op de wereld. En wanneer de man met de kettingzaag door de rechter vrijgesproken wordt, knapt er iets bij Emmanuel en neemt hij wraak.

De verhalen in Friday Black zijn absurdistisch en gewelddadig, maar toch slaagt Adjei-Brenyah erin om je als lezer betrokken te houden door de geloofwaardige en herkenbare personages.

Friday Black is uiteraard geschreven door een Amerikaan, maar het is niet een typisch Amerikaans verschijnsel dat mensen elkaar te lijf gaan in winkels en dat zwarte mannen met extreem (politie)geweld te maken krijgen. Een voorbeeld: begin oktober vielen er in Leidschendam gewonden toen bij de opening van een grote elektronicagigant mensen onder de voet werden gelopen, omdat ze gratis draadloze oortjes uitdeelden aan de eerste honderd klanten. Een ander voorbeeld: mijn zwager, een zwarte man van rond de veertig, was op een zomeravond op zoek naar zijn fiets op het station van Groningen. Het was donker en toen hij zijn fiets niet direct kon vinden, werd hij door vier politiemensen tegen de grond gewerkt omdat ze dachten dat hij een fiets probeerde te stelen. Absurd? Zeker, maar echt gebeurd. In Nederland.

Terug naar het boek: Het is bijzonder dat een jonge schrijver, hij was 27 toen het boek in Amerika uitkwam, feilloos en met een eigen stem de onvolkomenheden van de hedendaagse samenleving bloot weet te leggen. Hij doet dat met lichte, soms poëtische taal, zonder in de slachtofferrol te kruipen. De kracht en creativiteit deed me tijdens het lezen denken aan de hiphopformatie Public Enemy, die (rond de tijd dat Nana Kwame werd geboren) hits scoorden met Don’t believe the hype en Fight the Power. Dat was ook het geluid van jonge, sterke, creatieve zwarte mannen die de woorden hadden gevonden om hun generatie te vertegenwoordigen. En net als Public Enemy is Nana Kwame Adjei-Brenyah te goed om hem ‘slechts’ als een activistische schrijver te zien. Daarvoor het werk te complex en te universeel. Je hoeft het niet te lezen als typisch Amerikaans boek, of als zwart boek, het is een boek over hoe mensen uit alle macht deel uit willen maken van een samenleving, maar dat de samenleving niet bereid is om zomaar iedereen toe te laten.

Friday Black is een consistente bundel met scherpe verhalen, die vermaken, verbazen en shockeren. Ik denk dat het verstandig is om vandaag nog te zoeken naar een web- of reguliere winkel, om te kijken of je deze bundel met een fikse Black Friday korting kunt kopen. Of anders maar de volle mep betalen. Want in dit geval is het: Do believe the hype.

Vincent Kortmann

Nana Kwame Adjei-Brenyah – Friday Black. Vertaald door Jelle Noorman. Atlas Contact, Amsterdam/ Antwerpen. 238 blz. € 21,99.