Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur onder druk van de internationale gemeenschap en vooral door de niet meer te onderdrukken protesten van de inwoners van de DDR zelf. Het begin van het rappe einde van de socialistische heilstaat. Berlijnfanaten Erik Timmermans en Jaap Visser stelden het zeer informatieve – en ook rijk geïllustreerde en bijzonder mooi vormgegeven – compendium Berlijn, een gids door de hoofdstad van de DDR samen. Het geeft een goed beeld van de achterliggende grote geschiedenis. Speerpunten in de historie van de gedeelde stad en personen die van belang zijn geweest worden uitgelicht. Daarnaast maken interviews met ooggetuigen duidelijk dat het allemaal niet zo zwart-wit was. Dat alles, over het algemeen, zonder een zweem van (n)ostalgie. Men weet ook wel dat het pas sinds de eenwording mogelijk is om zo vrijuit over de veertig jaar DDR te spreken. De positieve punten, vooral in de begintijd, krijgen daardoor ook voldoende aandacht. Het tilt dit boek naar een hoger niveau, zorgt voor nuancering.

Tegelijkertijd is een hang naar het verleden vooral voor de oudere generaties in het oosten wel begrijpelijk. De eenwording, in de zin van gelijkstelling, is beslist niet zo snel gegaan als dertig jaar geleden verwacht. Nog steeds is er leegloop, zijn Ossies ondervertegenwoordigd in het bedrijfsleven en in de politiek en is de werkloosheid, die hoegenaamd niet voorkwam in de DDR, in het oosten groter dan in het westen. Het sentiment dat de oostelijke deelstaten eerder zijn overrompeld, ingelijfd, dan samengevoegd zorgt tegenwoordig bij velen voor het gevoel een tweederangsburger te zijn. Voedingsbodem voor onvrede.

Bedrijven uit het westen kochten de, vaak verouderde, industrie in het oosten grotendeels op, of ontmantelden ze ‘in de concurrentiestrijd’. Ja, wat is er nu nog te vinden aan sporen van die grote openluchtgevangenis die als antifascistisch ideaal begon? De schrijvers hebben een zeer complete reisgids geïntegreerd zodat alle overblijfselen via een aantal wandel- of fietsroutes kunnen worden bezocht. Alle bekende kwesties komen, in een overigens aangename schrijfstijl, aan bod: ‘De partij heeft altijd gelijk’, de Stasi, de bouw van de Muur, de voedselpakketten uit het Westen, de repressie in het algemeen en die binnen de cultuursector in het bijzonder, de verschillende jeugd- en volwassenenorganisaties, de staats-sportdoping, het opportunisme van de partijbonzen. Maar daarnaast is ook ruimte voor anekdotes die het absurdistische karakter van een dictatuur schetsen. De verlaten stations van de ondergrondse in Oost-Berlijn waar de West-Duitse U-bahn langsgaat, waar grenswachten elkaar in de gaten houden. Terwijl bovengronds de Oost-Berlijners het gedender van het Vrije Westen onder hun voeten voelen. Of wat te denken van de verschillende enclaves. Klein Glienicke is een exclave van de DDR in West-Berlijn, tegenwoordig Unesco-werelderfgoed. Door de bouw van de Muur werd het dorp steeds kleiner en is de DDR er op z’n smalst, slechts vijftien meter. Geen spontaan bezoek mogelijk toentertijd. Nu uiteraard wel, met Berlijn, een gids door de hoofdstad van de DDR in de hand.

Guus Bauer

Erik Timmermans en Jaap Visser – Berlijn, een gids door de hoofdstad van de DDR. Van Oorschot, Amsterdam. 232 blz. € 30.