Zeven mythes rond het begrip religie

Het woord ‘mythe’ heeft verschillende betekenissen, in ieder geval ‘gesproken woord’, een verhaal dat betekenis heeft en geeft aan de mensen die het verhaal doorvertellen. Het gaat over de oorsprongen van dingen, mensen, goden. Maar het betekent ook ‘fabel’, of negatief geformuleerd ‘geklets’, ‘onzin’. Jonas Slaats ontkracht in zijn boek Religie herzien, Voorbij het wij-zij-denken van seculier versus religieus zeven mythes rond het begrip ‘religie’. Hij wijst er op dat ook concepten als ‘democratie, ‘mensenrechten’ en ‘de natie’ transcendent zijn. Ze overstijgen namelijk de individuen die ertoe behoren en verbinden hen met een ‘diepere werkelijkheid’. Het gevaar schuilt erin dat de spreker meent er de meester van te zijn. ‘Wie meent dat zijn rede dé rede is (…) waant zichzelf een god.’ Hij is beter dan de ander of, als het collectief ‘geloof’ is: wij zijn beter dan zij. Wij in het Westen zijn seculier; zij in het Oosten zijn religieus en dus achterlijk.

Piketty zoekt een verklaring voor de dominantie van de eigenaarschap-samenleving in een ‘quasireligieuze verdediging van eigendomsrechten als de sine qua non van sociale en politieke stabiliteit. (De Groene, 20-2-20)

Dit citaat is een ondersteuning van Slaats’ stelling dat religie en seculariteit op elkaar kunnen lijken.

Slaats ontkracht met veel overtuiging de volgende vooroordelen: 1. religies zijn dogmatisch, 2. hiërarchisch gestructureerd, 3. goed van elkaar te onderscheiden,
4. vormen een contrast met spiritualiteit en mystiek, 5. staan op gespannen voet met wetenschap, 6. zijn gevaarlijk en veroorzaken geweld. Tenslotte: een seculiere samenleving is helemaal anders en veel beter dan een religieuze samenleving.

Ik moet bekennen dat ik een aantal van deze vooroordelen deelde en dat Slaats mij heeft ‘bekeerd’. Er zijn bijvoorbeeld vele religies die niet dogmatisch zijn. Een taoïst kan de Dao als een soort transcendente goddelijke kracht beschouwen, maar hij kan ook de Dao als inherente wetmatigheden van het universum beschouwen. Een behoorlijk deel van de christenen gelooft helemaal niet in het hiernamaals. Heilige boeken kunnen gezien worden als richtlijn, maar niet als strikte voorschriften. Je kunt de bijbel heel goed metaforisch lezen en niet letterlijk. Het hindoeïsme is niet altijd hiërarchisch.

Moet er sprake zijn van een geloof in een scheppende God, dan zijn vele tradities die men in het algemeen als religieus aanduidt, opeens niet meer religieus. De dominante kijk op religie is gebaseerd op zeventiende-eeuwse ideeën. Het begrip religie is nauw verweven met politieke omwentelingen in Europa. In de negentiende eeuw zag men het christendom als de verhevenste religie; het boeddhisme werd serieus genomen, maar het hindoeïsme werd argwanend bekeken en vaak beschouwd als afgoderij. Ook de islam was problematisch, net als het jodendom. In de twintigste eeuw werd religiositeit vaak als inferieur beschouwd, in tegenstelling tot een seculiere opvatting. De anderen zijn nog een beetje achterlijk.

Ook wetenschappelijke opvattingen kunnen lijken op een geloof. We zoeken allemaal naar ‘de waarheid’, maar er zijn filosofen die het bestaan van de Waarheid ontkennen.
Religies zijn vaak gevaarlijk, maar dat geldt zeker ook voor bepaalde seculiere opvattingen: blank is beter dan zwart. Godsdienstoorlogen waren vaak sociale of politieke oorlogen. Cuius regio eius religio: de gezaghebber bepaalt het geloof. Denk aan de zestiende eeuw met zijn gruwelijke oorlogen. Godsdiensten kunnen ook vredestichters zijn. Politieke opvattingen kunnen moordend zijn, denk aan het nazisme.

De huidige religiewetenschappen geven een genuanceerd beeld van de verschillende religies. Slaats durft ook te betogen dat het seculiere mens- en wereldbeeld uiteindelijk ook religieus is. Hij meent dat onze conceptualisering van religie haaks staat op de realiteit van religie. ‘Wat we denken over religie, komt niet overeen met wat religie in werkelijkheid is. Dat is de onvermijdelijke conclusie van dit boek.’ Slaats heeft mij overtuigd.

Remco Ekkers

Jonas Slaats – Religie herzien, Voorbij het wij-zij-denken van seculier versus religieus. Davidsfonds / Standaard Uitgeverij nv, Antwerpen. 204 blz. €